خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: علمای علم سیاست پس از تحولات علمی جهان و همچنین مساله فرهنگ در عصر پسامدرن مفهومی به نام «قدرت نرم» را در کنار «قدرت سخت» در حوزه سیاست طرح کرده اند. «قدرت نرم» البته ترمی نیست که اکنون و در معاصریت وضع شده باشد، این مفهوم از دوران باستان وجود داشت، اما تحولات جهان معاصر باعث شد تا این واژه بدل به یکی از ارکان اصلی در مساله حکمرانی شود.

قدرت نرم از طریق جذبه و کشش به منصه ظهور می رسد و اهداف حکمرانی را محقق می کند، بنابراین با ابزارهای قدرت سخت یا ابزارهای قدرت قهری کاری ندارد و ابزار کارش فرهنگ است. حتی بسیاری بر این باورند که اکنون دیگر قدرت سخت کارآیی چندانی ندارد و اگر در گذشته قدرت نرم صرفاً به کمک قدرت سخت می آمد، اکنون دیگر تنها این «قدرت نرم» است که قدرت پایدار را تولید می کند. یعنی سازوکار قدرت در جهان دیگر از گفتمان مبتنی بر امنیت به گفتمانی مبتنی بر محوریت فرهنگ میل پیدا کرده است. به همین دلایل امروزه تا صحبت از «قدرت نرم» می شود ترکیب «دیپلماسی فرهنگی» نیز همراه آن به اذهان می آید.

دیپلماسی فرهنگی، چانه زنی برای رسیدن به سندها و اهدافی است که جوامع انسانی را با هم متحد می کند. رسیدن به این سندها بر پایه مؤلفه های مشترک فرهنگی میان جوامع است. قاعدتاً این میان هر کشوری که از فرهنگی غنی برخوردار باشد، توانایی جذب بیشتری را خواهد داشت. نیل به مقاصد سیاسی، امنیتی و اقتصادی همواره از مهم ترین اهداف کشورها در تدوین و اعمال سیاست خارجی شان بوده است. برای تحصیل این مقاصد کشورها عمدتاً و به طور سنتی نوعی دیپلماسی مبتنی بر رویکردها و ابزارهای سیاسی، نظامی و اقتصادی را در پیش می گیرند. با این همه همانطور که اشاره شد در عصر جدید و بویژه از سال های نیمه دوم قرن بیستم، رویکردهای نسبتاً جدیدی در دیپلماسی مطرح شد که توجه افزون تر و تأکید بیشتر بر راهکارها و ابزارهای فرهنگی را به مسئولان و طراحان سیاست خارجی توصیه می کرد.

با این مقدمه می توان گفت که دیپلماسی فرهنگی شامل ارائه تصویر و روایت یک تمدن برای مردمان سایر تمدن ها با استفاده از ابزارهایی از جنس همان تمدن است. در این معنا دیپلماسی فرهنگی، زمانی مفهوم واقعی خود را پیدا می کند که کشوری برای انتقال غنای نهفته در فرهنگ و تمدن خود با استفاده از مکانیسم ها و ابزارهایی از همان جنس به معرفی و انتقال آن به سایر ملل بپردازد. در ادامه ان معنا می توان اهداف دیپلماسی فرهنگی را در این موارد خلاصه کرد: نخست «کسب وجهه بین المللی در میان اقوام و ملت ها و اثرگذاری بر رفتار آنها» در این هدف کشورها به کمک دیپلماسی فرهنگی به دنبال تثبیت و تقویت جایگاه خود در عرصه بین المللی هستند، بنابراین کشوری که در عرصه دیپلماسی فرهنگی قوی تر باشد در عرصه سیاست خارجی نیز موفق عمل می کند و متحدان سیاسی بسیاری در مجامع بین المللی خواهد داشت.

دوم «ایجاد نهادهای علمی – فرهنگی جدید به منظور برقراری روابط پایدارتر و صمیمیت بیشتر میان جوامع مختلف» است. دیپلماسی فرهنگی می تواند منجر به تاسیس نهادها و یا مراکز فرهنگی در سایر کشوها شود. این نهادها خود زمینه ساز پایداری روابط در فضای نامطمئن سیاست بین المللی هستند. (مقوله ای که کشور ما تاکنون نتوانسته در آن، به خوب عمل کند.)

سوم «فهم دقیق اصول موجود در فرهنگ سایر ملت ها و کنکاش در ریشه های فرهنگی و اجتماعی دیگر جوامع با هدف ارتقاء درک متقابل میان ملت ها» است. این فرضیه از مبانی دیپلماسی فرهنگی است که هر نظام ملی بدون در نظر گرفتن ترس ها، امیدها، نیت ها و علایق دیگران کارآیی نخواهد داشت. امروزه مجموعه ای به کلی جدید از نیروهای متعدد را می توان ملاحظه کرد که ساختار قدیمی روابط بین الملل را درهم می ریزند. بنابراین ملت ها ناچارند تا در جایگاه نوین، به باز تعریف خود بپردازند و این ممکن نیست مگر آنکه از ترس های نهفته و نیت های دیگران باخبر باشند. سیاست های فرهنگی می توانند دربه بوجود آوردن این تعاریف و تفاهم کمک کنند ولی تبادل ساده اطلاعات به تنهایی کارساز نیست و این ممکن نخواهد بود مگر از طریق تلاش برای درک دقیق اصول موجود در شخصیت درونی سایر ملت ها.

کشور عزیز ما وارث دو فرهنگ غنی است: فرهنگ شیعی و فرهنگ ایرانی. بنابراین می تواند و باید در حوزه دیپلماسی فرهنگی موفق عمل کند. اما پایه این موفقیت چیست؟ به یقین داشتن منابع تئوریک در این حوزه علمی، نخستین قدم است. سوال اینجاست که تعداد منابع در این حوزه چقدر است و این منابع تا چه میزان توانسته اند، خلا تئوریک را پر کنند؟ جست وجوها نشان می دهد که متاسفانه هنوز هیچ منبع تئوریک مناسب و کاملی که دیپلماسی فرهنگی و رویکردهای مختلف آن را از دل منابع اصلی تفکر اسلامی یعنی کلام الله مجید و روایات (احادیث) برای عصر حاضر تبیین کند، منتشر نشده است. همچنین ما در زمینه ترجمه منابع تئوریک اندیشمندان حوزه فلسفه سیاسی دیگر کشورها و البته تجربه های آنها در زمینه دیپلماسی فرهنگی نیز با کمبود شدید مواجه هستیم.

می دانیم که در یکی دو قرن اخیر در دستگاه دیپلماسی بسیاری از کشورهای جهان، شخصیت های برجسته فرهنگی به خدمت به وطن خود مشغول بوده اند و این یکی از راهکارهای اولیه برای کشور در زمینه دیپلماسی فرهنگی بوده است. بازهم می دانیم که تحولاتی که مدرنیته در سیاست و ساختارها و شیوه های روابط بین الملل ایجاد کرد، نقش سفیران و دیپلمات ها در روابط بین کشورها اهمیتی بیش از پیش یافت و به همین دلیل نیز چهره های فرهنگی شاخص و سخنوران برجسته کشورها به سفارت یا وزیرمختاری به کشورهای دیگر مأمور می شدند. بعدها با تخصصی تر شدن علم روابط بین الملل، کشورها نمایندگان اقتصادی و فرهنگی خود را نیز به همراه سفیر به دیگر کشورها اعزام می کردند و این نمایندگان فرهنگی نیز عموماً از شخصیت های فرهنگی شناخته شده بودند. ما تا چه حد تجربه نگاری این کشورها را دیده ایم؟ این سوالی مهم است که با غور در منابع منتشر شده موجود به دست می آید.

در این گزارش تعدادی از مهم ترین منابع اختصاصی در حوزه دیپلماسی فرهنگی معرفی شده اند. این منابع به سه دسته «مبانی و مسائل دیپلماسی فرهنگی»، «منابع پژوهشی درباره دیپلماسی فرهنگی ایران» و «منابع درباره دیپلماسی فرهنگی در دیگر کشورها» تقسیم شده اند. لازم به ذکر است که قطعاً منابع بیشتری در این موضوع منتشر شده و بویژه انتشارات وزارت امور خارجه در دهه ۶۰ رویکردهای نوین در دیپلماسی را مدنظر قرار داده بود، اما تلاش شده تا کامل ترین منابع و بروزترین آنها معرفی شوند. همانطور که اشاره شد غور در این منابع نخستین نکته ای را که عیان می کند، کمبودهای جدی در کتاب های تئوریک این عرصه است.

مبانی و مسائل تئوریک دیپلماسی فرهنگی

«منشور دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه مقام معظم رهبری»: نوشته زینب مظاهری. این کتاب سال ۱۳۹۶ با شمارگان دو هزار نسخه، ۱۱۴ صفحه و بهای هشت هزار تومان منتشر شده است و ناشر آن انتشارات بین المللی الهدی است. این انتشارات زیرمجموعه دستگاه دیپلماسی فرهنگی ایران یعنی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است. نویسنده در این کتاب در پی آن بوده که با بررسی بیانات مقام معظم رهبری و استخراج و تحلیل مفاهیم کلیدی مرتبط با روابط و فعالیت های فرهنگی بین المللی، زمینه را برای همسو نمودن این فعالیت ها با منویات ایشان مهیا سازد. نتایج حاصل از این تحلیل می تواند در سیاست گذاری و برنامه ریزی، نظارت و ارزیابی، مدیریت عملکرد در سطح نمایندگی های فرهنگی، سازمان و در سطح ملی و همچنین شناسایی و جذب نیرو، آموزش نیروها و فرهنگ سازی و ارتقاء فرهنگ سازمانی مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین این کتاب میثاق نامه ای است برای رایزنان و نمایندگان فرهنگی ایران در دیگر کشورها. مباحث نظری طرح شده در این کتاب اهمیت بسیاری دارد و به نحوی رویکردهای کشور در این حوزه را می تواند مشخص کند. اما اینکه نمایندگان فرهنگی ایران تا چه میزان به این میثاق نامه پایبند بوده اند، نیازمند یک کار پژوهشی جدی است.

«دیپلماسی فرهنگی و رایزن فرهنگی»: نوشته سیدرضا صالحی امیری است که به سال ۱۳۹۳ توسط انتشارات الهدی با شمارگان هزار نسخه، ۱۶۰ صفحه و بهای هشت هزار تومان منتشر شده است. این کتاب با هدف دانش افزایی و تقویت توانمندی های رایزنان فرهنگی برای ایفای رسالت و مأموریت دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در جهان منتشر شده است. معنی و مفهوم دیپلماسی، قدرت نرم جنگ، روش های گفتاری، عملیات روانی، عملیات ادراکی، دیپلماسی عمومی، فریب استراتژیک، روش های رفتاری، اعتراض، مداخله غیر خشونت آمیز، جذب مخالفان حکومت، صنایع فرهنگی، ابزارهای رسانه ای، فناوری های نوین ارتباطی، روش های شبکه ای، عدم همکاری با دولت، آسیب شناسی و ارائه راهکارها، تجارب دیپلماسی فرهنگی در کشورهای دیگر برخی از محورهای مورد بحث در این کتاب هستند.

با تخصصی تر شدن علم روابط بین الملل، کشورها نمایندگان اقتصادی و فرهنگی خود را نیز به همراه سفیر به دیگر کشورها اعزام می کردند و این نمایندگان فرهنگی نیز عموماً از شخصیت های فرهنگی شناخته شده بودند. ما تا چه حد تجربه نگاری این کشورها را دیده ایم؟ «جایگاه تکافل و رفتارهای حمایت گرانه در دیپلماسی فرهنگی»: این کتاب با تدوین محمدرضا دهشیری، سید جلال دهقانی فیروز آبادی و بهنام سرخیل به سال ۱۳۹۲ با شمارگان هزار نسخه، ۵۸۴ صفحه و بهای ۲۳ هزار تومان توسط انتشارات الهدی منتشر شده است. این کتاب مجموعه نوشتارهای همایشی به همین نام است. درباره رفتارهای حمایت گرانه باید گفت که به طور کلی، سیاست خارجی و دیپلماسی فرهنگی و به تبع آن سیاست های حمایت گرانه کشورها ممکن است بر یکی از چهار منطق نتیجه، اقتضا یا تناسب، توجیه و مسئولیت استوار باشد. بر اساس منطق نتیجه، کشورها پس از تحلیل هزینه- فایده، سیاست های حمایت گرانه را اتخاذ کرده و اجرا می کنند. سیاست های حمایت گرانه بدین جهت اتخاذ می شود که متضمن منفعت و مطلوبیت مادی یا معنوی بیشتری در مقایسه با هزینه های آن است. منطق اقتضا یا تناسب، ایجاب می کند که کشورها بر مبنای انتظارات هنجاری و ارزشی که از هویت شان می رود، سیاست های حمایت گرانه را در پیش گیرند. در چهارچوب منطق توجیه، علت اتخاذ و اجرای سیاست های حمایت گرانه آن است که کشورها باید بتوانند اقدامات خود را بر پایه ی ارزش ها و هنجارهای مشروع و مقبول حاکم بر سیاست خارجی خود و روابط بین الملل موجه و مدلل سازند. سرانجام منطق مسئولیت، مستلزم و متضمن آن است که کشورها به حکم مسئولیت انسانی و اخلاقی که دارند به اتخاذ و اعمال سیاست های حمایت گرانه بپردازند.

«دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها»: این کتاب نوشته ریحانه احمدی دهکا است و انتشارات ادیبان روز آن را در سال ۱۳۹۷ با شمارگان ۲۰۰ نسخه، ۱۵۲ صفحه و بهای ۱۷ هزار تومان منتشر کرده است. در این کتاب که به نظر پایان نامه دانشگاهی نویسنده است دیپلماسی فرهنگی، به عنوان فرآیند مؤثری معرفی شده که در آن فرهنگ یک ملت به جهان بیرون عرضه می شود و خصوصیات منحصربه فرد فرهنگی ملت ها در سطوح دوجانبه و چندجانبه ترویج می یابد. در این پژوهش چگونگی تأثیرگذاری عوامل فرهنگی بر دیپلماسی در دو سطح «طراحی» و «اجرا» بررسی می شود و چگونگی استفاده از قدرت نرم در پیشبرد دیپلماسی نیز مورد تحلیل قرار می گیرد.

«اصول دیپلماسی فرهنگی»: این کتاب نوشته حامد انوریان اصل است که به سال ۱۳۹۶ با شمارگان ۱۲۰۰ نسخه، ۱۷۶ صفحه و بهای ۱۴ هزار تومان توسط انتشارات ساکو روانه کتابفروشی ها شد. «اصول دیپلماسی فرهنگی» در چهار فصل تالیف و تدوین شده است:

نویسنده در فصل اول با ارائه بحثی نظری به مفهوم شناسی مفاهیم فرهنگ، دیپلماسی، دیپلماسی عمومی، دیپلماسی فرهنگی می پردازد. همچنین در این فصل نویسنده با بهره گیری از الگوی هافستد، به بررسی فرهنگ ملت ها براساس مؤلفه ها و شاخص هایی چون فاصله قدرت، فردگرایی جمع گرایی، مردگرایی زن گرایی و ابهام گریزی (پرهیز از عدم قطعیت) نشسته است. بخش دیگری از این فصل به اهمیت روابط فرهنگی ملت ها اختصاص پیدا کرده و از طریق آن به دنبال آشنایی با برخی از ویژگی های فرهنگی سایر ملت ها از طریق ارائه شاخصه های فرهنگی آنهاست. نویسنده در فصل دوم ابتدا به دنبال تبیین نقش دیپلماسی فرهنگی در برقراری صلح و امنیت در سطح جهانی است و در ادامه انواع ابزارها، روش ها و شیوه هایی که دیپلماسی فرهنگی را در رسیدن به اهداف خود یاری می رساند مورد واکاوی قرار می دهد.

در فصل سوم کتاب توضیح نقش و اهمیت سازمان های فرهنگی بین المللی در دیپلماسی فرهنگی و ارتباطات فرهنگی از طریق سازمان های بین المللی درج شده است. بخش دیگری از این فصل به بحث درباره ساختار، سیاست ها و فعالیت های نهادهای فرهنگی بین المللی مانند یونسکو و نهادهای فرهنگی منطقه ای مانند اکو و آیسسکو اختصاص پیدا کرده است. همچنین نویسنده در این بخش به توضیح اجمالی از سازمان های فرهنگی بین المللی خصوصی و ساختار و فعالیت های آنها نیز می پردازد. اما نویسنده در فصل چهارم (انتهایی) کتاب ابتدا به تعاریف، منابع و اهداف دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران می پردازد و در ادامه به واکاوی سازمان ها و ارگان های متولی دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی می نشیند و در انتها به طور اجمالی روابط فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همسایه را مورد بررسی قرار می دهد.

«دیپلماسی فرهنگی و منافع ملی»: این کتاب نوشته رضا سیمبر، استاد علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه گیلان و احمد علی مقیمی، عضو هیات علمی دانشگاه صدا و سیماست که انتشارات آکادمیک با همکاری انجمن علمی ایرانی روابط بین الملل آن را در سال ۱۳۹۶ با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۲۰۲ صفحه و بهای ۲۰ هزار تومان منتشر کرده است. این کتاب هم در زمینه مباحث تئوریک و نظری دیپلماسی فرهنگی مطالب مناسبی دارد و هم اینکه نویسندگان در فصل انتهایی آن به بررسی دیپلماسی فرهنگی ایران نشسته اند. کتاب چهار فصل به ترتیب با این عناوین دارد: «کلیات دیپلماسی فرهنگی»، «سیر تحول تاریخ دیپلماس»، «نقش فرهنگ در دیپلماسی» و «ارزیابی دپلماسی فرهنگ ایران».

«درآمدی بر جریان شناسی فرهنگی بین المللی معاصر»: این کتاب به قلم محمدرضا دهشیری است و انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی آن را با شمارگان ۲۰۰ نسخه، ۲۸۲ صفحه و بهای ۱۲ هزار تومان در سال ۱۳۹۴ منتشر کرد. نویسنده در این کتاب درصدد است که از رهگذر بررسی جریان های عمده در روابط فرهنگی بین المللی معاصر، عناصر و معیارهای تحلیلی را در اختیار محققان و دانش پژوهان سیاست گذاری فرهنگی قرار دهد.

محتوای کتاب به گونه ای است که به این پرسش پاسخ می دهد که «جریان های فرهنگی موجود در عرصه روابط بین الملل کدامند؟». هدف مؤلف از بررسی و پژوهش در مورد روند کنونی نظام بین الملل در عرصه فرهنگی از بعد نظری، دستیابی به نظریه یا الگوی مفهومی خاص متناسب با تحولات فرهنگی بین المللی و از بعد عملی، شناخت واقعیت های فرهنگی بین المللی در نظام بین الملل است.

منابع پژوهشی درباره دیپلماسی فرهنگی ایران

«نقد و بررسی دیپلماسی فرهنگی ایران در نظر و عمل»: این کتاب نوشته عبدالرحیم گواهی است و از جمله تازه ترین منابع منتشر شده در حوزه دپلماسی فرهنگی به شمار می رود. انتشارات رامند این کتاب را سال گذشته (۱۳۹۹) با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۸۱۰ صفحه و بهای ۱۰۰ هزار تومان منتشر کرد. همچنین این کتاب از جمله معدود منابعی است که در آن مباحث دینی دیپلماسی فرهنگی ماخوذ از آیات و روایات نیز مطرح شده است. نویسنده آن یعنی عبدالرحیم گواهی دکترای ادیان تطبیقی دارد و همچنین مدتی را نیز به فراگیری دروس شرعی گذرانده است. او از جمله دیپلمات های صاحب نام جمهوری اسلامی ایران بود و در کشورهای سوئد، نروژ، فنلاند و ژاپن به عنوان سفیر به خدمت اشتغال داشت. گواهی همچنین از سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۱ دبیرکل سازمان همکاری های منطقه ای (اکو) بود.

کتاب سه بخش و ۱۴ فصل دارد. بخش نخست کتاب که شامل مباحث نظری است پنج فصل به ترتیب با این عناوین دارد: «کلیات مباحث نظری»، «دیپلمات و دیپلماسی»، «فرهنگ و تمدن»، «دیپلماسی فرهنگی» و «درون مایه های فرهنگ ایرانی – اسلامی». بخش دوم کتاب با عنوان «مباحث دینی» سه فصل با این عناوین دارد: «فرهنگ و تمدن دینی»، «ادیان زنده جهان» و «چالش های دین در جهان معاصر». در نهایت بخش سوم کتاب با عنوان «دیپلماسی فرهنگی در عمل» نیز شامل ۶ فصل به ترتیب با این عناوین است: «کشورهای همسایه»، «کشورهای آسیایی»، «کشورهای آفریقایی»، «کشورهای اروپایی»، «قاره آمریکا» و «سازمان های فرهنگی منطقه ای و بین المللی».

نویسنده با توجه به اینکه خود سال ها به عنوان دیپلمات به کار مشغول بوده و همچنین در حوزه اقتصاد نیز صاحب نظر است، بویژه در بخش آخر به ارائه راهکارهایی برای بهبود وضعیت دیپلماسی فرهنگی ایران پرداخته است. این متن فارغ از کاربردی بودنش، در وهله نخست سنگ محکی است تا از طریق آن بتوان به سنجش و محک روند و جریان دیپلماسی فرهنگی ایران در طول چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران پرداخت.

«درآمدی بر دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران»: این کتاب با تدوین ابراهیم حاجیانی و حامد ایرانشاهی به سال ۱۳۹۴ با شمارگان هزار نسخه، ۱۱۲ صفحه و بهای ۵,۶۰۰ تومان توسط موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران منتشر شد.

متاسفانه هنوز هیچ منبع تئوریک مناسب و کاملی که دیپلماسی فرهنگی و رویکردهای مختلف آن را از دل منابع اصلی تفکر اسلامی یعنی کلام الله مجید و روایات (احادیث) برای عصر حاضر تبیین کند، منتشر نشده است این کتاب شامل مجموعه مقالاتی در مورد ابعاد مختلف دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و اظهار نظر برخی از محققان و صاحب نظران در این زمینه است. در این مقالات جایگاه دیپلماسی فرهنگی در سیاست خارجی ایران، لزوم تعامل با ایرانیان خارج از کشور، مقایسه دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با دیپلماسی فرهنگی سایر کشورها، ظرفیت ها و میزان تأثیر گذاری دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران بر سایر کشورهای هدف، چالش های پیش روی دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، راهبردهای ایران در این زمینه، چشم انداز دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در آینده، ورود ایران به عرصه جنگ نرم با کشورهای قدرتمند دنیا و لزوم کار فرهنگی در این زمینه و استفاده از تجربیات سایر کشورها در این زمینه پرداخته شده است.

«جایگاه دیپلماسی فرهنگی در تحقق اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی: در عصر جهانی شدن فرهنگ»: این کتاب نوشته سجاد جلیلیان و پروین قنبری است و انتشارات ملرد آن را با شمارگان هزار نسخه، ۸۴ صفحه و بهای هشت هزار تومان به سال ۱۳۹۷ منتشر کرد.

نویسندگان در این کتاب با توجه به این نکته که دیپلماسی فرهنگی تلاش برای ارتقای سطح ارتباطات و تعامل میان ملل جهان با هدف طراحی و بنیان نهادن تفاهم نامه ها و توافقاتی بر اساس ارزش های مشترک است، جایگاه دیپلماسی فرهنگی در تحقق اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در عصر جهانی شدن فرهنگ را مورد بررسی انتقادی قرار داده اند.

«دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران»: این کتاب نوشته مشترک داود کیانی و سهیل حمیدی ساوجی است و انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات آن را به سال ۱۳۹۵ با شمارگان فقط ۵۰ نسخه، ۱۸۰ صفحه و بهای ۱۹ هزار تومان روانه کتابفروشی ها کرد. در این کتاب بحث شده که جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری که ظرفیت های عظیم تمدنی و فرهنگی داشته و با اتکا به همین مؤلفه ها می تواند دیپلماسی فرهنگی فعالی را ایفا کند، باید به این عرصه توجه بسیار بیشتری داشته باشد. همچنین می توان گفت که نویسندگان در این کتاب به دنبال بررسی نقش تأثیرگذار دیپلماسی فرهنگی در تحقق اهداف سند چشم انداز و نیز راهکارهای گوناگون به کارگیری این شکل از دیپلماسی در این راستا بودند.

«دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در عراق جدید»: نوشته احمد بازیار و منتشر شده توسط نشر هاوار با شمارگان هزار نسخه، ۱۱۸ صفحه و بهای ۱۸ هزار تومان به سال ۱۳۹۷. این کتاب یک مطالعه موردی است و دغدغه اصلی نویسنده در این پژوهش چگونگی تأثیر اشتراکات فرهنگی بر روابط میان دو کشور ایران و عراق است. در سیر تحول تاریخی روابط ایران و عراق، با توجه به وجود اکثریت شیعی و همچنین عتبات عالیات روابط فرهنگی میان دو کشور برجسته بوده است. از سوی دیگر، اقوام و هویت های موجود در عراق نیز همبستگی های فرهنگی میان دو کشور را افزایش داده اند. این کتاب به این پرسش مهم پاسخ داده که: «آیا دیپلماسی فرهنگی میان دو کشور پیوند مناسبی ایجاد کرده و تأثیر بسیار زیادی در افزایش سطح روابط خارجی گذاشته است یا خیر؟».

«ساماندهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی: ارتباطات بین الملل اسلامی»: نوشته مشترک مهدی ناظمی اردکانی، حمید شریفی، علی حمزه پور و محمد ربیعی است. انتشارات آثار فکر این کتاب را سال ۱۳۹۵ با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۲۴۸ صفحه و بهای ۱۷,۵۰۰ تومان منتشر کرد. ساماندهی نظام ارتباطات فرهنگی بین الملل اسلامی، موضوع این کتاب است. کتاب با حمایت دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و همکاری گروه اندیشه و مطالعات فرهنگی دانشکده فرهنگی و اجتماعی دانشگاه امام حسین (ع) تألیف شده و نویسندگان اشاره کرده اند که برای ساماندهی این نظام، باید نقصان ها و آسیب های موجود و عدم انسجام لازم در آن به خوبی شناسایی شده و از بعد ساختاری به مهندسی مجدد آن پرداخته شود. آنها تلاش کرده اند که این مهم مورد کنکاش قرار گرفته و راهکارهای مناسب ارائه شود.

«سیاست خارجی ایران و دیپلماسی فرهنگی»: نوشته مشترک رضا احمدی موسی آباد و نجمه ایزدی، منتشر شده توسط انتشارات کیسان با شمارگان ۱۰۰ نسخه، ۱۷۸ صفحه و بهای ۱۳ هزار تومان به سال ۱۳۹۵. کتاب حاضر برآن است تا با استناد به رویکردهای نظری سیاست خارجی، به مطالعه نقش دیپلماسی فرهنگی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بپردازد. در برای رسیدن به این مقصود نویسندگان ابعاد گوناگون رابطه میان فرهنگ و دیپلماسی را مورد واکاوی قرار داده اند. در این اثر همچنین چگونگی تأثیرگذاری عوامل فرهنگی بر دیپلماسی در دو سطح طراحی و اجرا بررسی شده و چگونگی استفاده مؤثر از قدرت نرم در پیشبرد دیپلماسی تجزیه و تحلیل شده است.

«دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران؛ چالش ها و چینش ها»: نوشته محمدحسین رستگاری. این کتاب را که دفتر مطالعات و برنامه ریزی راهبردی معاونت توسعه مدیریت و منابع وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی زیر نظر نظام بهرامی کمیل تهیه کرده و توسط انتشارات پویه مهر اشراق به سال ۱۳۹۶ منتشر شده، وضعیت حال حاضر دیپلماسی فرهنگی ایران را مورد بررسی قرار داده است. ارائه راهکارهایی برای خروج از بن بست های حوزه دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران از دیگر ویژگی های این کتاب است.

«فرصت ها و چالش های دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در حوزه خلیج فارس»: تدوین شده سیدجلال دهقانی فیروز آبادی است که به سال ۱۳۸۶ در ۲۵۰ نسخه و ۵۸ صفحه توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر شده است. به باور نویسنده این کتاب در حوزه خلیج فارس فرصت های خوبی برای دیپلماسی فرهنگی وجود دارد، به شرط آنکه بتوان چالش ها را حل و از این فرصت ها خوب استفاده کرد. برخی از این فرصت ها عبارت اند از: تاریخ، فرهنگ و دین مشترک، قرابت جغرافیایی، حضور ایرانیان و شیعیان در منطقه، اولویت دار شدن توسعه فرهنگی در منطقه و ظرفیت و قابلیت های فرهنگی ایران. این کتاب مشتمل بر گزارش دو نشست در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در تاریخ ۱۷ و ۲۴ مرداد ۱۳۸۶ با عنوان «دبی اسم و تمدن ویترینی» و «پوپولیسم» با سخنرانی ابراهیم فیاض است. طی این نشست ها فرصت ها و چالش ها و موانع دیپلماسی فرهنگی ایران در منطقه خلیج فارس و نیز ویژگی های فرهنگی منطقه خلیج فارس بررسی می شود.

«دیپلماسی فرهنگی تعاملی با اتکا به شاخصه های تمدنی، حکمی و علمی ایران اسلامی: گزارش عملکرد دائم جمهوری اسلامی ایران در یونسکو (خرداد ۱۳۸۶ - فروردین ۱۳۹۳)»: این کتاب با تدوین محمدرضا مجیدی و محمدمهدی صادقی به سال ۱۳۹۳ با شمارگان هزار نسخه، ۱۸۰ صفحه و بهای ۲۰ هزار تومان توسط موسسه نشر شهر منتشر شده و همانطور که از نام آن پیداست گزارش عملکرد نمایندگی دائم ایران در یونسکوست و از حیث نظری چندان به کمک مخاطب نمی آید.

منابع درباره دیپلماسی فرهنگی دیگر کشورها

جایگاه دیپلماسی فرهنگی در سیاست خارجی انگستان و فرانسه»: نوشته محمدباقر مصدق صدقی است که سال ۱۳۹۷ با شمارگان هزار نسخه، ۹۰ صفحه و بهای ۱۰ هزار تومان توسط انتشارات گیوا و باشگاه علمی تحقیقاتی پویش (آتی بوک) منتشر شد. کتاب چهار فصل دارد: «مقدمه و کلیات»، «دیپلماسی فرهنگی»، «دیپلماسی فرهنگی انگلستان» و «دیپلماسی فرهنگی فرانسه.» تاکید مهم این نویسنده تکیه نهادهای فرهنگی بین المللی این دو کشور بر ارزش های ملی شان است. انتخاب برخی از فرهنگیان سرشناس این کشورها به عنوان دیپلمات های فرهنگی از دیگر مباحث نویسنده در این کتاب است.

«دروازه های نفوذ: نقش مبادلات آکادمیک در کادرسازی مدیریتی کشورهای جهان»: این کتاب نوشته محسن خادمی است و بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق (ع) آن را به سال ۱۳۹۸ با شمارگان هزار نسخه، ۱۱۶ صفحه و بهای ۱۴ هزار تومان منتشر کرد. امروزه با بین المللی شدن آموزش عالی و نیز تسهیل ارتباطات جهانی ناشی از فرآیند جهانی شدن، استفاده از ظرفیت های نظام آموزش عالی به مثابه ابزار تأثیرگذار در جهت کسب منافع ملی و افزایش قدرت نرم توسط کشورهای جهان به ویژه کشورهای توسعه یافته روزبه روز بیشتر شده است. با توجه به تمایل روزافزون دانشجویان به دریافت بورس از کشورهای غربی به ویژه امریکا و از طرفی ترغیب به این امر از طرف مسئولان، در این کتاب با مروری اجمالی بر تاریخچه بورس های تحصیلی در ایران، برنامه های بورس تحصیلی که تحت نظارت و حمایت وزارت خارجه امریکا اجرا می گردد، مورد بررسی قرار می گیرد.

«دیپلماسی فرهنگی ایالات متحده آمریکا در خاورمیانه، مطالعه موردی ایران»: نوشته سیدصاحب صادقی و احمد اسفندیاری. انتشارات خبرگزاری فارس این کتاب را به سال ۱۳۹۵ با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۲۴۴ صفحه و بهای ۱۵ هزار تومان منتشر کرده است. کتاب حاضر با ارائه رویکردی نظری به مقوله دیپلماسی فرهنگی و بیان مولفه های گوناگون آن در بخش های مختلف، با تمرکز بر دیپلماسی فرهنگی و عمومی ایالت متحده آمریکا در منطقه خاورمیانه چشم انداز مفیدی را فراروی محققان و اندیشمندان گشوده است. مهم ترین بخش این اثر اختصاص به بررسی سیاست های ایالت متحده آمریکا در قبال ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی دارد. مطالعه موردی جمهوری اسلامی این کتاب را از صرف مباحث نظری خارج کرده و به شکل تطبیقی به بیان سیاست ها، مبانی و مولفه های دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی اشاره دارد.

«دیپلماسی فرهنگی: مطالعه موردی کشورهای افغانستان و تاجیکستان»: نوشته خدیجه حاجیان است که انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات آن را به سال ۱۳۹۵ با شمارگان فقط ۷۰ نسخه، ۱۵۶ صفحه و بهای ۱۱ هزار تومان منتشر کرد. در این کتاب ظرفیت دو کشور افغانستان و تاجیکستان و رویکردهای دولت های آنها در زمینه دیپلماسی فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است. به باور نویسنده بررسی ظرفیت های زبان فارسی به منظور صدور ارزش های انقلاب اسلامی، موضوعی بینارشته ای است که با دانش های بسیاری از جمله جامعه شناسی، زبان شناسی، مطالعات فرهنگی، ادبیات تطبیقی و مطالعات روابط بین الملل پیوسته است. برای چنین کاری اندیشیدن از زاویه دید ادبیات تطبیقی و روابط بین الملل و پرداختن به موضوع دیپلماسی عمومی در علوم سیاسی و چه بسا مطالعات فرهنگی بخش های جدایی ناپذیری بوده اند که باید به یکدیگر پیوند می خورند. جمهوری اسلامی ایران می تواند با استفاده از زبان فارسی ارزش های برخاسته از متن انقلاب اسلامی را در کشورهای حوزه تمدنی ایران فرهنگی گسترش دهد.

***

برای مطالعه دیگر مطالب منتشر شده در پرونده نگاهی به «چهل سال دیپلماسی فرهنگی» به این نشانی بروید.