خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: واژه فرهنگ واجد طیف معنایی گسترده ای است. اصطلاحی است به واقع نامحدود که اساساً می توان آن را به هر چیزی اطلاق کرد که توسط موجودات انسانی آفریده شده و از هر آنچه که جزئی از طبیعت بوده، مجزاست. بسیاری از اندیشمندان برای روشن کردن این مفهوم گفتارهای متفاوتی را اطلاق کرده اند.

بر این اساس فرهنگ شامل ارزش های اجتماعی و هنجارهای موجود در جوامع بشری و همچنین دانش، باورها، هنرها، قوانین، آداب و رسوم، توانایی ها و عادت های افراد گروه یا جامعه می شود. در ادامه این تعریف بالتبع می توان بیان کرد که فرهنگ چیزی است که هر فرد به عنوان یک عضو از جامعه خود فرا می گیرد.

مفهوم مهمی که اینجا مطرح می شود «هنجار» است. هنجار فرهنگی رفتار قابل قبول یک جامعه را تعیین می کند و به عنوان راهنمای نحوه رفتار، پوشش لباس، زبان، و حرکت در یک موقعیت خاص و همچنین انتظارات در یک گروه اجتماعی عمل می کند. با توجه به این نکته که هر کشوری و هر فرهنگی واجد خرده فرهنگ هایی در زیرمجموعه خود است، بنابراین تک فرهنگ گرایی و ترویج یک فرهنگ خاص برای کل آن جامعه خطرهایی در پی خواهد داشت.

می دانیم که رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای در نخستین دیدار خود با هیأت دولت سیزدهم مسئله «بازسازی انقلابی عرصه فرهنگ» را با قید عقلانیت مطرح کردند. بنابراین روند گذشته عرصه فرهنگ، روندی رو به تکامل نبوده است و چون فرهنگ برای مردم است و دستور رهبری نیز کلی است و کلیت فرهنگ را واجد می شود، بنابراین ضرورت دارد که نظرات و پیشنهادات نمایندگان کلیه خرده فرهنگ ها در این بازسازی اعمال شود.

متأسفانه نخبگان و فعالان فرهنگی در استان های کشور، راه چندانی به رسانه ها ندارند و نقطه نظرات، ایده ها و تئوری های آنها که بعضاً از نظرات پایتخت نشینان ممکن است بهتر باشد، مطرح نمی شوند. شاید یکی از دلایل برای ضرورت این بازسازی همین شنیده نشدن صدا و نظریات نخبگان استان ها و مناطق دورافتاده توسط رسانه های انقلابی باشد. رسانه ای که از بیت المال ارتزاق می کند باید صدای تک تک مردم ایران – و نه صرفاً پایتخت نشینان – باشد.

برای رسیدن به این مقصود خبرگزاری مهر در پرونده بازسازی انقلابی عرصه فرهنگ خود تلاش کرده تا با فعالان فرهنگی شهرستان های مختلف کشور نیز گفت وگو کند. از این دست مطالب پیشتر گفت وگوهایی با میترا متاجی، فعال و منتقد فرهنگی و ناشر مستقر در شهرستان نوشهر مازندران، محمدرضا یوسفی، کارشناس ارشد مدیریت آموزش و فعال فرهنگی در خراسان جنوبی، عبدالله رئیسی، از فعالان فرهنگی و رسانه ای در سیستان و بلوچستان و حجت الاسلام جواد فراهانی، فعال فرهنگی استان مرکزی و اکبر فراهانی نیا مدیرکل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان گلستان، احمد رشیدی، فعال فرهنگی اهل سنت از شهر سقز و نواب کرد، رئیس اداره کتابخانه های عمومی شهرستان خاش، حجت الاسلام سید حسین حسینی نوری، امام جمعه شهرستان ملارد و محمود نسرکانی، مدیر آموزش و پرورش شهرستان آق قلا و زینب هاشمی، عضو هیأت علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان و فعال فرهنگی در استان سیستان و بلوچستان منتشر کردیم و در این نوبت نیز پای صحبت های پوریا خواجه درگی، فعال فرهنگی و رسانه ای استان سیستان و بلوچستان نشستیم.

قسمت های پیشین این مجموعه را اینجا ببینید و در ادامه با مشروح این گفت وگو همراه شوید:

* می دانیم که انقلاب اسلامی ایران ماهیتی فرهنگی دارد و ما در اصل پیروزی قیام به زعامت امام خمینی (ره) را مدیون مؤلفه های فرهنگی هستیم. بنابراین باید در طول عمر پربرکت انقلاب، فرهنگ اصلی ترین دغدغه حکومت بوده باشد. از وجهی این دغدغه وجود داشته است، چرا که در کلام امام (ره) و مقام معظم رهبری به عنوان رهبران دینی و سیاسی جامعه همیشه از وجهی ایجابی ضرورت توجه به فرهنگ دیده می شود. با این اوصاف وقتی که رهبر و رئیس حکومت از مسئله بازسازی انقلابی عرصه فرهنگ سخن به میان می آورند، نشان از ضعف های شدید در برنامه های پیشینی دارد. به نظر شما ضرورت بازسازی ساختار فرهنگ و رسانه در چیست و آسیب ها و نقاط ضعف ساختار کنونی را در چه مواردی می بینید؟

ساختار کنونی عرصه فرهنگ و رسانه آمیخته با مصلحت سنجی های کاذب است و این باعث شده تا رسانه در کشور صدای مردم و آینه مردم نباشد. در تشکیلات همه رسانه ها در بدنه انقلاب اسلامی این بلیه به چشم می خورد. جریاناتی مانند جریان اصلاحات، لیبرال و.... بهتر توانستند آینه مردم باشند و یکی از دلایل جدی جذب مخاطب توسط آنها همین است. اگر قرار باشد که ساختار اصلاح شود، باید به حذف این قصه مصلحت سنجی پرداخت تا مردم خودشان را در رسانه ببینند. باید مسئله ها، مشکلات، نظام مسائل و… به راحتی در رسانه بیان شود. اگر حقیقت به مردم گفته شود، مردم آن را خواهند پذیرفت.

مسئله بعدی این است که ساختار فعلی کشور در بحث فرهنگ و رسانه، همچنان ساختارِ مرکز پیرامونی است؛ یعنی مرکز تهران است و هرچقدر از این مرکز فاصله بگیرید ضریب اهمیت شما کم می شود. قله این ماجرا سیستان و بلوچستان است که با سه هزار کیلومتر فاصله، به قولی زیر پونز مدار فرهنگ رسانه ای کشور است. در این ساختار، در شهرستان ها رفتارها و اتفاقات و مؤلفه های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی ضریب نمی گیرد مگر اینکه یک بحران یا اتفاق مهمی بیفتد که در اخبار ضریب رسانه ای بگیرند.

در مدیریت فضای رسانه ای و فرهنگی کشور این مدل ناعادلانه ای است. در فضای فرهنگی با نیم نگاهی به عالم هنر یک تحلیل ساده می گوید که همین فضا حاکم است، یعنی فیلم سینمایی در تهران تولید می شود، در شهرستان ها اکران می شود و کم کم ذائقه ها تهرانی زده می شوند. تهیه کننده چنین فیلمی تولید می کند، در حالی که درد کهگیلویه و کردستان و لرستان و خوزستان چیز دیگری است؛ این مسئله ها در کشور ضریب نمی گیرد و یکسری فیلم هایی که شاید نسبتی با استان ها هم نداشته باشد ولی به واسطه اینکه از بالا تولید می شود وارد استان ها می شود. مدیر فرهنگی هم که در ستاد تهران نشسته، اساساً آشنایی خاصی با نظام مسائل پیرامونی ندارد و فقر نظام مسائل مرکز را می شناسد.

* مهم ترین مسئله کشور و مردم را که باید با بازسازی ساختار فرهنگ و رسانه حل شود، کدام مسئله می دانید؟

به نظر من مهم ترین اتفاق، شفافیت در عملکرد و پاسخگو بودن مسئولان است. یعنی ساختار رسانه ای و فرهنگی کشور، به سمت پاسخگو کردن مسئول برود و عملکردها را شفاف کند. از تاریکی کنجی که یک مسئول در آن به سر می برد به بیرون و زیر ذره بین بیاورد می تواند مهم ترین اتفاق باشد.

* برای تدوین موفق طرح بازسازی ساختار فرهنگ و رسانه و در مرحله بعد، اجرا و نظارت بر اجرا، چه الزاماتی باید رعایت شود؟

اول باید مقدمه ای در مورد اینکه بازسازی ساختار فرهنگ و رسانه چیست به مصاحبه شونده ها داده می شد. به نظرم برای تدوین این ساختار نکته هایی که وجود دارد این است: ما نظام مسائل فرهنگی رسانه ای کل کشور را باید احصا کنیم، یعنی هر آنچه که وجود دارد با همه گستره جمهوری اسلامی و بعد از جمهوری اسلامی. ما در ۴۰ سال دوم انقلاب هستیم و در این ۴۰ سال دوم حرف های تمدنی ما جدی تر می شود، یک تمرین تمدنی در ۴۰ سال اول داشتیم و در این سال ها علاوه بر اینکه باید ساختار داخلی جمهوری اسلامی را تقویت کنیم، باید برای سرور انقلاب اسلامی هم آماده شویم لذا ساختار مرکز پیرامونی که می گویم اشکال دارد، حتی در صورت تداوم هم باید بگوییم مرکزش جمهوری اسلامی شود و پیرامونش پاکستان و عمان و… شوند.

ما در ۴۰ سال دوم انقلاب هستیم و در این ۴۰ سال دوم حرف های تمدنی ما جدی تر می شود، یک تمرین تمدنی در ۴۰ سال اول داشتیم و در این سال ها علاوه بر اینکه باید ساختار داخلی جمهوری اسلامی را تقویت کنیم، باید برای سرور انقلاب اسلامی هم آماده شویم نظام مسائل وادی فرهنگ و رسانه باید با مؤلفه های قومی و دینی و مذهبی که در کشور وجود دارد، با مؤلفه های اقتصادی و معیشتی و همه چیزهایی که به آن وابسته است کامل احصا شود. مصاحبه با نخبه ها و فعالان میدانی این عرصه خیلی می تواند کارکرد داشته باشد و تأکید بر میدانی بودن بواسطه اینکه خاک فرهنگ و رسانه را لمس کردند می توانند مؤثر باشند. در ساختار آینده ی فرهنگ و رسانه در ۴۰ سال دوم حتماً باید بر دهه هشتادی ها دهه نودی ها تمرکز داشت. اساساً نظرات آنها گرفته شود، در همین مصاحبه ها به سراغ نظرات دهه هشتادی ها بروید. مؤلفه های هویتی آنها در حوزه فرهنگ و رسانه احصا شود.

موضوع بعدی تمرکز بر دشمن شناسی و احصا آخرین راهبردهای دشمنان انقلاب در عرصه فرهنگ و رسانه است. اگر قرار است مقابله کنیم و طراحی داشته باشیم، باید به صورت ریز، اتمسفر عملیات دشمن را در وادی فرهنگ و هنر پیدا کنیم و مطابق با آن، ساختار فرهنگ و رسانه را طراحی کنیم.

باید بر روی قالب ها تمرکز داشته باشیم و آخرین قالب های فرهنگ و رسانه را پیدا کنیم. آخرین قالب های تولیدات فرهنگ و رسانه را احصا کنیم. الآن دنیای Live و پادکست پخش کردن و… است. قصه اقتصاد فرهنگ و رسانه است که باید بر آن تمرکز گذاشته شود و مردمی شود. نباید اینقدر از بالا به پایین با خروجی های آماری بدون لمس تأثیرگذاری مردمی باشد. بیشتر عملیات هایی که در کشور طراحی می شود و بیشتر ساختارهایی که در وادی فرهنگ و رسانه و هنر ریخته می شود، حاکمیتی هستند، بودجه ها نفتی هستند. تولید مهم است، توزیع مهم نیست. کتاب را حوزه هنری تولید می کند اما برایش مهم نیست چقدر بازتاب پیدا می کند بین مردم، فقط تولید برایش مهم است. خیلی از محصولات و اتفاقات دیگر هم به همین شکل انجام می شود.

* اگر این طرح درست تدوین و اجرا شود، چه فواید و تأثیر ملموسی بر زندگی مردم خواهد داشت؟

با این نگاه که این طرح آینه مردم شود و مردم مسئله ها و نکته هایی را که برایشان وجود دارد، ببینند قطعاً موجب افزایش تاب آوری اجتماعی می شود، موجب افزایش دلبستگی به انقلاب می شود. اساساً وقتی مشکلات مطرح شود، زودتر حل می شود و موجب افزایش رفاه اجتماعی و… هم خواهد شد.

* جایگاه مردم در نظام حکمرانی مطلوب فرهنگ چیست؟

مردم باید مهم ترین تولیدکننده های عرصه فرهنگی و هنری باشند و در عین حال بازخورد دهندگان مطلوبی باشند در این ساختار، یعنی باید خروجی آنچه را که انجام می دهیم، مردم قبول کنند با این علم که مردم جمهوری اسلامی مردم دین داری هستند و بارها حضرت آقا به این موضوع اشاره کرده است. پس مردم به درستی می توانند نمایانگر این باشند که کار ما درست انجام می شود یا خیر. موضوع بعدی آنکه در نظام حکمرانی مطلوب عرصه فرهنگ و رسانه حتماً باید کادرسازی مردمی به درستی دیده و طراحی شود. کادرسازی فعالان مردمی این عرصه، ضمانت کننده این است که می تواند موفق باشد یا نه. اگر کادرسازی درستی اتفاق بیفتد می شود امید داشت این ساختارهایی که می خواهیم طراحی کنیم به نتیجه برسد.

* نخبگان، فعالان فرهنگی و مسئولان چه وظایفی در بازسازی ساختار فرهنگ و رسانه دارند؟

وقتی می گوئیم مسئولان، منظور چه سطحی از مسئولان است؟ مسئولان ستادی باید بتوانند راهبردهای صحیح ارائه دهند. نخبگان و فعالان فرهنگی و اجتماعی هم باید بتوانند این راهبردها را به درستی بومی سازی کنند و مطابق با مؤلفه های فرهنگی رسانه ای بتوانند اینها را تبدیل به محصول و فعالیت کنند.

* مردم چگونه می توانند در بازسازی انقلابی ساختار فرهنگ و رسانه مشارکت کنند و پیشنهاد شما به عنوان یک فعال فرهنگی در طراحی سازوکار این مشارکت مردمی چیست؟

در این طرح بازسازی ساختار فرهنگ رسانه سراغ فعالان در استان ها می آیند، این خودش اتفاق درستی است؛ یعنی این ساختار را بر پایه نظرات مردمی پیاده می کنند. به نظر من جایگاه مردمی مهم است و یکی از پیشنهادهای ساده می تواند این باشد که مردم خیلی جدی تر در تولید درگیر شوند ؛ مثلاً با راه اندازی ngoها ، با راه اندازی مؤسسات فرهنگی و هنری و مدل های مختلف ساختارمند کردن این فعالیت ها. این کار باید یک شأن جدی ساختاری برای مردم باشد و مردم خودشان را در این وادی بازیگر ببینند.

* میزان تأثیر منش و سبک زندگی مسئولان، در فرهنگ عمومی جامعه چقدر است؟

الناس علی دین ملوکهم. مردم بر اساس دین بزرگان و مسئولانشان عمل می کنند. اگر آنها زندگی اشرافی داشته باشند، مردم اثر می گیرند، تاب آوری اجتماعی پایین می آید، فاصله طبقاتی بیشتر احساس می شود، امید کم می شود، مسئول درک نمی کند و فقر را نمی فهمد.

* با توجه به انتصاب رئیس جدید صداوسیما، چه پیشنهادهای ملی و استانی برای بازسازی ساختار رسانه کشور دارید؟

ملی و استانی باید باهم یک چیز واحد باشد؛ آن هم تقویت نقد درون گفتمانی است. در اتفاقات اصفهان دیدیم که صداوسیما پخش کرد که مردم میگویند ننگ ما ننگ ما صداوسیمای ما. اینها خیلی می تواند در تخلیه ی بار روانی خیلی از اتفاقات اثر بگذارد و اساساً در اینکه مردم سراغ شبکه های بیگانه نروند. اگر این اتفاق بیفتد و مردم این آینه گی را ببینند طبعاً بستر تخاطب بین نظام و مردم به خوبی اتفاق می افتد. ما با این مواجهیم که مردم در وادی رسانه اعتمادی به تریبون های نظام ندارند؛ صدا و سیما، سایت ها، روحانیون، نماز جمعه ها و… آمار می گوید ۷۰ درصد مردم هیئت می روند، ۲۰ درصد مسجد و ۷ درصد به نماز جمعه می روند. چون جنس نماز جمعه متفاوت است و حالت تریبون دارد و مردم به این تریبون اعتماد ندارند. اگر صداوسیما با این نگاه، مصلحت سنجی را کنار بگذارد، خیلی از معادلات و مشهورات نانوشته عرصه فرهنگ و رسانه را که از جمله بدیهیات شده، بشکنند و در چهل ساله دوم انقلاب با نگاهی که می گوئیم رشد جهشی رقم بخورد، حقایق را به راحتی بیان کنند و با مردم در میان بگذارند طبعاً شاهد اتفاقات خیلی متفاوتی خواهیم بود و رشدی در مردم رقم خواهد خورد. این ناظر به داخل است.

اگر صداوسیما با این نگاه، مصلحت سنجی را کنار بگذارد، خیلی از معادلات و مشهورات نانوشته عرصه فرهنگ و رسانه را که از جمله بدیهیات شده، بشکنند و در چهل ساله دوم انقلاب با نگاهی که می گوئیم رشد جهشی رقم بخورد، حقایق را به راحتی بیان کنند و با مردم در میان بگذارند طبعاً شاهد اتفاقات خیلی متفاوتی خواهیم بود و رشدی در مردم رقم خواهد خورد. این ناظر به داخل است. ناظر به بیرون و کشورهای همسایه و بسترهای بین المللی که صداوسیما دارد هم باید تحول جدی اتفاق بیفتد. دولت روحانی بودجه ها را قطع کرد، از ماهواره ها تحریم شدیم. برای اینها باید فکر اساسی شود. دیگر اینکه تبادلات فرهنگی - رسانه ای انقلاب اسلامی با کشورهای همسو باید افزایش پیدا کند، قدیم ها فیلم های مشترکی بین ایران و لبنان ساخته می شد که در این سال های اخیر اصلاً چنین چیزی نمی بینیم و باید دوباره اتفاق بیفتد. الآن با وجود همه چالش های درونی که وجود دارد، جبهه مقاومت جدی تر شده، به نظر من نباید از این غفلت کرد. در استان ها، صداوسیما باید نقش پررنگ تری در بیان مسائل و مشکلات پیدا کند، حداقل در شبکه هامون با این مواجه هستیم که مجموعه صداوسیمای استان سیستان و بلوچستان معتقد است خیلی از مسائل و مشکلات را نباید بگوییم بخاطر اینکه اندک امیدی که مردم دارند هم از بین می رود و از منطقه می روند. در سیستان تیم فیلم برداری جست وجو می کند و یک قاب دو، سه متری سرسبز پیدا می کند که بتواند آنجا مصاحبه بگیرد و این منطقه را سرسبز جلوه دهد، در حالی که اگر این قاب را کمی بیرون بیاوریم با خشکی و برهوت بسیاری از نقاط سیستان مواجه می شویم. صداوسیمای استان ما آینگی ندارد و با این توهم که می خواهیم امید را زنده نگه داریم، مردم را بیزار می کنند و بیشتر نا امید می شوند و پناهی نمی بینند.

یک تحلیلی در سطح کلان نظام داده می شود که شامل عرصه فرهنگ و هنر هم می شود، بد نیست در این بازسازی ساختار رسانه ای هم به آن پرداخته شود. روند تغییرات بسیار کند است و یک تحلیلی هم وجود دارد که ما نمی خواهیم به صورت اتوبوسی آدم ها را عوض کنیم. همه مجموعه ها می خواهند با همان ساختار انسانی قدیم گام بردارند و تحول آفرینی کنند. مسیر بسیار سخت و غیر لازمی است. یک ساختارچینی به لحاظ انسانی در مجموعه های مختلف در دولت روحانی اتفاق افتاده، اگر قرار بود تحول آفرینی مبتنی بر ساختار باشد در همان ۴۰ سال انجام می شد. تحول آفرینی مبتنی بر انسان است. این اتفاق در بالا افتاده، بسیاری از آدم ها جابجا شدند و از مجموعه های مختلف رفتند جای دیگری، خودشان از بیرون آمدند و با نگاه تحولی می خواهند کار انجام دهند. در استان سیستان و بلوچستان هم با این موضوعات مواجه هستیم یعنی وادی فرهنگ، ارشاد اگر باشد از دولت روحانی باقی مانده و تثبیت شده است.

اگر میراث فرهنگی عنصرهای فشلی از دولت قبلی با پرونده های عجیب و غریب همچنان تثبیت شدند و ماندند. بقیه مجموعه ها هم به همین شکل است. یعنی عموماً با این مواجه هستیم که قرار نیست نیروی انسانی جابجا شود و معلوم نیست این تحول آفرینی چگونه می خواهد رقم بخورد. نسبت به کندی مسیر بدبین هستیم و بدبین تر اینکه شعارها بسیار عالی هستند اما در مقام عمل به ملزومات این شعارها که نیروی انسانی باشد اصلاً فکر نشده یا سطحی پرداخته می شود.