می بینم، می شنوم، حرف می زنم، حفظ می کنم، یاد می گیرم، فراموش می شود، به یاد می آورم، ضبط می شود، احساسات گوناگون دارم، اینها چیست؟ چرا این حالات به من دست می دهد، از کجا می آید؟ و چرا می آید؟ کیست این معما را حل کند؟!

علامه حسن حسن زاده آملی متولد ۱۳۰۷، روحانی مجتهد، عارف، فیلسوف متأله و مدرس دروس حوزوی است، وی که تاکنون ۸۵ بهار را پشت سر گذاشته است، یکی از اساتید مطرح اخلاق است که در فلسفه، عرفان، فقه، اصول، ادبیات، ریاضیات، علم فیزیک و شیمی و بسیار علوم دیگر نیز تخصص دارد. بازخوانی سخنان اخلاقی این عارف بالله که در سومین همایش طبیب روحانی تجلیل شده است، خالی از لطف نیست.

 

*تفکر در قرآن

 

خداوند متعال می فرماید: «الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»

 

خردمندان کسانی هستند که در همه حالات چه ایستاده و نشسته و چه در حال خفتن خدای را یاد می کنند و همیشه در خلقت زمین و آسمان تفکر می کنند و می گویند: «پروردگارا! این جهان با این عظمت را بیهوده نیافریدی، تو پاک و منزهی، پس خدایا ما را به لطف از عذاب دوزخ حفظ بفرما».

 

*تفکر در روایات

 

مرحوم کلینی در اصول کافی نقل می کند: امام صادق(ع) فرمودند: بالاترین عبادت تفکر دائمی درباره خداوند و قدرت بی پایان اوست، معمّر ابن خلّاد می گوید: شنیدم امام هشتم علی بن موسی الرضا(ع) می فرمودند: «نماز و روزه زیاد، عبادت نیست، بلکه عبادت، تفکر درباره خداوند متعال است».

 

همچنین مرحوم کلینی از ربعی نقل می کند، امام صادق(ع) می فرمودند: تفکر انسان را به شناخت خوبی ها و عمل به آن ها می کشاند.

 

مرحوم علامه شیخ بهاءالدین(بهایی) از امیرالمؤمنین(ع) نقل می کند، پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «کسی که خداوند متعال را بشناسد و او را تعظیم کند، دهانش را از سخن (بی فایده) حفظ می کند و شکمش را از غذا (پرخوری) نگه می دارد و رنج روزه و نماز را بر خویش هموار می کند»، عده ای پرسیدند: ای رسول خدا (ص) آیا اینان اولیای الهی اند؟

 

آن حضرت(ص) در پاسخ فرمودند: «اولیای خدا کسانی اند که ساکت اند، اما سکوتشان تفکر است و سخن می گویند اما سخن گفتنشان ذکر و یاد خداست، نگاه می کنند و نگاهشان عبرت است می گویند و گفتنشان حکمت است، راه رفتنشان در میان مردم سبب برکت است و اگر نبود اجل هایی که خدا برایشان مقدر فرموده بود از خوف عذاب و شوق ثواب، روحشان در بدنشان نمی گنجید».

 

*اشاره ای به جایگاه تفکر در نظام ارزشی اسلام

 

یکی از دستورات مهمی که برای سالکین الی الله ضروری است و منشأ بسیاری از سعادات هست، تفکر است که قرآن و روایات به آن اصرار می ورزند، قرآن آن را علامت عاقلان و اولوالالباب دانسته و برخی روایات آن را بالاترین عبادت بر شمرده و بعضی بالاترین مرحله علم می دانند و دسته دیگر از روایات یک ساعت تفکر را از یک سال عبادت بالاتر دانسته و حضرت امام خمینی(ره) در این باره می نویسد: تفکر مفتاح ابواب معارف و کلید خزائن کمالات و علوم است و مقدمه لازمه حتمیه سلوک انسانیت است.

 

با توجه به اهمیت فوق العاده تفکر در اسلام و اینکه سیره معصومین(ع) و و عالمان وارسته بوده، از هر یک نمونه ای تقدیم می شود.

 

*روایت حضور

 

*پیامبر اکرم(ص) و تفکر

 

روایات ماجرای جالبی را از رسول خدا(ص) پیرامون تفکر آن حضرت در دل شب و ترنم آن حضرت، به آیات ۱۹۰ تا ۱۹۴ سوره آل عمران - که در صدر بحث تفکر گذشت - نقل می کنند به این مضمون که:

 

امام صادق (ع) می فرماید: بعد از نزول آیات یاد شده، سیره پیامبر اکرم(ص) این چنین بود که آن حضرت وقتی برای نماز شب از خواب بر می خواست به آسمان نگه می کرد و این آیات را تلاوت می فرمود: «ان فی خلق السموات والارض ...»، پس از آن وضو می گرفت و به نماز شب می ایستاد، ۴ رکعت از نماز شب را می خواند، دوباره می خوابید، پس از مدتی از خواب بر می خواست، به آسمان می نگریست و دوباره این آیات را می خواند: «ان فی خلق السموات والارض ... یتفکرون فی خلق السموات والارض» پس از آن وضو می گرفت و ۴ رکعت دیگر از نماز شب را می خواند، بعداً می خوابید پس از مدتی برای بار سوم از خواب بر می خواست، به چهره زیبای آسمان خیره می شد و برای بار سوم همان آیات را تلاوت می فرمود، پس از آن که وضو می گرفت و بقیه نماز شب(شفع و وتر) را می خواند.

 

*حالش قابل وصف نبود!

 

یکی از دوستان و نزدیکان مرحوم ملکی تبریزی می گوید: مرحوم ملکی شب ها که برای تهجد و نماز شب به پا می خاست، ابتدا در بسترش مدتی صدا را به گریه بلند می کرد، سپس بیرون می آمد و نگاه به آسمان می کرد و آیات «انّ فی خلق السموات والارض ...» را می خواند و سر به دیوار می گذاشت و مدتی گریه می کرد و پس از تطهیر نیز کنار حوض مدتی پیش از وضو می نشست و می گریست و خلاصه از هنگام بیدار شدن تا آمدن به محل نماز و خواندن نماز شب، چند جا می نشست و بر می خواست و گریه سر می داد و چون به مصلایش می رسید دیگر حالش قابل وصف نبود.

 

*من کیستم؟!

 

آنچه در تفکر مهم است اینکه: در چه چیز تفکر کنیم؟ و چگونه؟ کدام تفکر صحیح و کدام ناصحیح است؟!

 

کدامین فکر ما را شرط راه است/ چرا گه طاعت است و گه گناه است؟

 

و خود در پاسخ می گوید:

 

در آلا فکر کردن شرط راه است/ ولی در ذات حق محض گناه است

 

بود در ذات حق اندیشه باطل/ محال محض دان تحصیل حاصل

 

تفکر کن تو در خلق سماوات/ که تا ممدوح حق گردی در آیات

 

و ثمره این تفکر هوشمندانه - تفکر در خود، جهان و صفات خداوند - هدایت انسان و بیداری اش از خواب غفلت و بستر عادات، که این آغاز سعادت ابدی است.

 

در این جا توجه شما را به رساله و جزوه ارزشمند من کیستم؟ از حضرت استاد جلب می کنم؟

 

وقتی چنین حالت خروج از عادت که در درس پیش گفته ایم، پیش آمد، مدتی در وضعی عجیب بودم که نمی توانم آن را به قلم در آورم و به قول شبستری در گلشن راز:

 

که وصف آن به گفت وگو محال است/ که صاحب حال داند کان چه حال است.

 

در آن حال به نوشتن جزوه ای به نام «من کیستم؟» خویشتن را تسکین می دادم، اکنون پاره ای از آن جزوه را به حضور شما بازگو می کنم:

 

من کیستم؟ من کجا بودم؟ من به کجا می روم؟ آیا کسی هست بگوید من کیستم؟

 

آیا همیشه در اینجا بودم؟ که نبودم.

 

آیا همیشه در اینجا هستم؟ که نیستم.

 

آیا به اختیار خودم آمدم؟ که نیامدم.

 

آیا به اختیار خود هستم؟ که نیستم.

 

آیا به اختیار خود می روم؟ که نمی روم.

 

از کجا آمده ام؟ و به کجا می روم؟ کیست این گره را بگشاید؟

 

چرا گاهی شاد و گاهی ناشادم؟ از امری خندان و از دیگری گریانم؟

 

شادی چیست؟ و اندوه چیست؟ خنده چیست؟ و گریه چیست؟

 

می بینم، می شنوم، حرف می زنم، حفظ می کنم، یاد می گیرم، فراموش می شود، به یاد می آورم، ضبط می شود، احساسات گوناگون دارم، از ادراکات جور واجور دارم، می بویم، می جویم، می پویم، رد می کنم، طلب می کنم، اینها چیست؟ چرا این حالات به من دست می دهد، از کجا می آید؟ و چرا می آید؟ کیست این معما را حل کند؟!

 

چرا خوابم می آید؟ خواب چیست؟ بیدار می شوم بیداری چیست؟ چرا بیدار می شوم؟ چرا خوابم می آید؟ نه آن از دست من است و نه این، خواب می بینم، خواب دیدن چیست؟ تشنه می شوم، آب می خواهم، تشنگی چیست؟ آب چیست؟

 

اکنون که دارم می بینم به فکر فرو رفتم که من کیستم؟ این کیست که اینجا نشسته و می نویسد؟ نطفه بود و رشد کرد و بدان صورت در آمد، آن نطفه از کجا بود؟ چرا به این صورت در آمد؟ صورتی حیرت آور در آن نطفه چه بود تا بدین جا رسید؟ در چه کارخانه ای صورتگری شد و صورتگر چه کسی است؟ آیا موزون تر از این اندام و صورت می شد یا بهتر از این و زیباتر از این نمی شد؟

 

این نقشه از کیست؟ و خود آن نقاش چیره دست کیست؟ و چگونه بر آبی به نام نطفه این چنین صورتگری کرد، آن هم صورت و نقشه ای که اگر بنا و ساختمان آن و غرفه ها و طبقات اتاق های آن و قوا و عمال وی و ساکنان در اتاق ها و غرفه هایش و دستگاه گوارش و بینش و طرح نقشه و پیاده شدن آن و عروض احوال و اطوال و شئون گوناگون آن را شرح داده شود، هزار و یک شب می شود ولی آن افسانه است؟

 

و این حقیقت و آن گاهی تنها من نیستم، جز من این همه صورت های شگرف و نقشه های بوالعجب از جانداران دریایی و صحرایی و از رستنی ها و زمین و آسمان و ماه و خورشید و ستارگان و نظم و ترتیب حکم فرمای بر کشور وجود و وحدت صنع، و چهره زیبا و قد و قامت دلربای پیکر هستی نیز هست که در هر یک از آن ها چه باید گفت و چه توان گفت و چه پرسش هایی پیش از پیش که در یک یک آن ها پیش آید؟ و در مجموع آن ها عنوان می توان کرد؟ حیرت اندر حیرت، حیرت اندر حیرت!!

 

هر چه می بینم متحرک و حرکت می بینم، همه در حرکت اند، زمین در حرکت و آسمان در حرکت، ماه و خورشید و ستارگان در حرکت، رستنی ها در حرکت، شاید آب و هوا و خاک و دیگر جمادات هم در حرکت باشند و من بی خبر از حرکت آن ها، چرا همه در حرکت اند؟ اگر محرک داشته باشند آن محرک کیست؟ و چگونه موجودی است؟ و تا چه قدر، قدرت و استطاعت دارد که محرک این همه موجودات عظیم است؟؟

 

آیا خودش هم متحرک است یا نه؟ اگر متحرک باشد محرک می خواهد یا نه؟ و اگر بخواهد محرک او چه کسی خواهد بود و همچنین سخن در آن محرک پیش می آید و همچنین ...!! و آن گهی این همه چرا در حرکتند؟ اگر احتیاج نباشد حرکت نیست، احتیاج به همه چیست؟

 

آیا همه را یک حاجت است و یا دارای حاجت های گوناگونند؟ و چون احتیاج است عجز و نقص است که به حرکت به دنبال کمال می روند و در پی رفع نقص خودند، آیا این همه موجودات مشهود ما ناقص اند و کامل نیستند؟ چرا ناقص اند؟ کامل تر از آن ها کیست؟ و خود آن کمال چیست؟

 

و چون به دنبال کمال می روند ناچار ادراک عجز و نقص و احتیاج خود کرده اند، پس شعور دارند، توجه دارند، قوه دراکه دارند، حقیقتی دارند که بدین فکر افتاده اند.

 

کودکان به مدرسه می روند و در حرکت اند، خواهان علمند، و به دنبال علم می روند، درختان رشد می کنند، پس در حرکت اند و به دنبال حقیقتی و کمالی رهسپارند. حیوانات همچنین شاید جمادات هم این چنین باشند که سنگی در رحم کوه، کم کم گوهری، کانی، گرانبها می شود.

 

زمین را می نگرم، ستارگان را می بینم، بنی آدم را مشاهده می کنم، حیوانات جور واجور که به چشم می خورند درخت های گوناگون که دیده می شود، گل های رنگارنگ که به نظر می آید، در همه مات و متحیر، با همه حرف های بسیار دارم. هر گاه در مقابل آینه می ایستم سخت در خود می نگرم و به فکر فرو می روم. که تو کیستی؟ و به کجا می روی؟ چه کسی تو را به این صورت شگفت در آورده است؟

 

در پیرامون همین حال و موضوع قصیده ای به نام قصیده اطواریه گفتم که برخی از ابیات آن این است:

 

من چرا بی خبر از خویشتنم؟/ من کیم تا که بگویم که منم؟

 

من بدین جا ز چه رو آمده ام؟/ کیست تا کو بنماید وطنم؟

 

آخرالأمر کجا خواهم شد؟/ چیست مرگ من و قبر و کفنم؟

 

باز از خویشتن اندر عجبم؟/ چیست این الفت جانم به تنم

 

گاه بینم که در این دار وجود/ با همه هم دم و هم سخنم

 

گاه انسانم و گه حیوانم/ گاه افراشته و گه اهرمنم

 

گاه افسرده چو بو تیمارم/ گاه چون طوطی شکر سخنم

 

گاه چون با قلم اندر گنگی/ گاه سحبان فصیح ز منم

 

گاه صد بار فروتر ز خزف/ گاه پیرایه و در عدنم

 

گاه در چینم و در ماچینم/ گاه در ملک ختا و ختنم

 

گاه بنشسته سر کوه بلند/ گاه در دامن دشت و دمنم

 

گاه چون جغدک ویرانه نشین/ گاه چون بلبل مست چمنم

 

گاه در نکبت خود غوطه ورم/ گاه بینم حسن اندر حسنم

 

منبع: فارس

 

 

 

 

 

 

 

همرسانی کنید:

طراحی و پیاده سازی توسط: بیدسان