بسمه تعالی
استان گیلان ،وسعتی در حدود 1% مساحت کشور را داراست. و عمده زراعت آبی این استان را برنج به خود اختصاص داده است. و بیش از 200.000 خانوار در این زمینه فعالیت میکنند . و در اراضی خود ارقام مختلف برنج از قبیل هاشمی، علی کاظمی،انواع ارقام پرمحصول و... کشت میکنند. کشاورزی به معنای عام آن ،مهمترین شاخص فعالیت اقتصادی در گیلان محسوب میشود و زندگی و معاش بخش وسیعی از مردم این استان از طریق فعالیت در این بخش تأمین میشود. تولیدات کشاورزی گیلان متنوع است و علاوه بر جنبه مصرف خانوار روستایی به بازار عرضه میشود. دارا بودن ارزش غذایی و ارزش تجاری دو خصلت مهمی است که انگیزه فعالیت در این بخش را کماکان پویا و با ثبات نگه داشته است . در دهه های اخیرتولید محصولات کشاورزی در گیلان از جمله زراعت برنج دچار تغییر و تحولاتی شده است.
یکی از محصولات فرعی استحصالی از زراعت برنج کاه و کلش است که سالانه بیش از یک میلیون تن در استان تولید میشود و با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیمی استان گیلان و محدودیت امکان کشت گیاهان علوفه ای نظیر یونجه ، نقش بسیار مهمی در تغذیه دامها ایفاد میکند. در سالهای اخیر مقدار زیادی از کاه و کلش استحصالی ،در مزارع سوزانده میشود که علاوه بر اتلاف منابع ،خطرات زیست محیطی را نیز به دنبال دارد .سوزاندن کاه و کلش بدلیل ایجاد آلاینده هایی نظیر هیدرو کربن ها،منوکسید کربن،اکسید های نیتروژن و دی اکسید گوگرد و آزاد سازی ذرات معلق دارای سیلیس ،موجب آلودگی هوا و شیوع بیماری میشود.
نگاهی به روند تولید در سالهای گذشته مبین این موضوع است که معمولا بسیاری از کشاورزان در کنار زراعت به دامپروری اشتغال داشتند ،وبه هر نحو کاه و کلش مستحصله را بسته بندی و به انبار ویا محوطه های مسکونی خود منتقل کرده و در طول سال و بخصوص در فصل زمستان به مصرف دامها میرسانندویا مازاد بر نیاز دام ها را به سایرین میفروختند و تنها کشاورزانی که موردی برای مصرف کاه و کلش نداشته و چنانچه در همان موقع استحصال کاه و کلش ،خریداری به آنها مراجعه نمیکردند برای پیشگیری از مشکلات بعدی اقدام به سوزاندن کاه و کلش میکردند که این تعداد بسیار کم بودند.اما در سنوات اخیر سوزاندن در سطح وسیعی از استان مرسوم شده و مشکلات زیادی را برای مردم بوجود آورده است.
در گذشته از کلش برنج علاوه بر مصرف در تغذیه دام ها ، در پوشش سقف منازل مسکونی و جایگاه نگهداری دام و طیور ،انبار کشاورزی، برای تابیدن طناب و پیچک برای دسته کردن برنج پس از درو ، وسایل و اثاثیه منزل (حصیر ،کلاه و...)و برای گل اندود کردن دیوار منازل و سایر تاسیسات جانبی مورد استفاده قرار میگرفت .با ورود کمباین برداشت محصول برنج و به عبارتی تغیر شیوه استحصال شلتوک از کاه و کلش این عمل در مزرعه صورت گرفته و کشاورزان بخاطر اینکه در سال بعد از حیث آماده سازی زمین مشکل نداشته باشند کاه کلش را در همان نقطه کمباین زدن ، میسوزانند.
مهمترین علل مازاد ماندن کاه و کلش پس از استحصال شلتوک:
- دامداری ها که عمده مصرف کننده کاه و کلش هستند کم شده است . با توجه به روند وضعیت کشاورزی ، بسیاری از روستائیان خصوصاً جوانان مهاجرت به شهر ها داشته اند و انگیزه لازم جهت توسعه دامداری در روستا ها را ندارند .
- تحولات در ساخت و ساز اماکن روستایی: در طی چند دهه ی اخیر روستاییان در نحوه ساخت و ساز و بهره گیری از مصالح در بنا های روستایی و سنتی دارای تحولات زیادی بوده اند ، به عنوان نمونه بکارگیری بلوک های سیمانی و آجری بجای اندود کاه و گل و چوب در دیوار بنا ،حلب و ایرانیت بجای گالی و کلش در پوشش سقف بنا و دیگر مواد مصالح جدید را میتوان نام برد . با توجه به اینکه در گذشته یکی از مصارف کاه و کلش مستحصله زراعت برنج در ساخت اماکن روستایی بوده اما بدلایل زیر میتوان توجیه عدم بکار گیری مصالح سنتی را ذکر کرد:
- کم دوامی بناهای روستایی و نیاز به بازسازی های مداوم
- نامناسب بودن وضعیت بهداشتی اماکن روستایی
- ارتباط روستاییان با شهر و آشنایی با بناهای جدید شهری
- دسترسی آسان به مصالح و امکانات در ساخت اماکن جدید
- وجود خطر آتش سوزی در اماکن روستایی به دلیل پوشش سقف گیاهی
- سیاست ها و برنامه های توسعه روستایی توسط دولت
- بروز حوادث غیر مترقبه متعدد در استان و آسیب پذیری اماکن روستایی
- حذف وسایل و اثاثیه منزل که از الیاف گیاهی ساخته میشوند:
- در گذشته در بسیاری از منازل استان در کف پوش اتاقها و حتی در قسمتی از دیوار داخلی اتاقها از حصیر استفاده میشدو با ورود انواع کف پوش های با دوام و رنگارنگ ، این صنعت سنتی روستایی به بوته فراموشی سپرده شده و امروز در وسعت بسیار کم آن هم در ساخت انواع زنبیل تزئینی مورد مصرف دارد.
- شیوه استحصال شلتوک که امروز بیشتر اراضی شالیزاری با استفاده از کمباین برداشت میشود،در حالیکه در گذشته ابتدا برنج درو شده و پس از درو به انبار کشاورزی (کندوج)ذخیره شده و سپس در یک فرصت مناسب در محوطه مسکونی کشاورز،خرمنکوبی با خرمنکوب دستی انجام میشد و در واقع کل کاه و کلش از مزرعه به انبار کشاورز منتقل میشد . اما با ورود انواع خرمنکوب های پشت تراکتوری و اخیراً با ورود کمباین های مخصوص برداشت برنج ،این عمل انجام نمیگیرد و تنها کشاورزانی که دامداری دارند اقدام به حمل کاه و کلش از مزرعه را انجام میدهند.
- دستمزد بالای کارگران جهت جمع آوری و دسته بندی علوفه
- کمبود ادوات بسته بندی در منطقه
مهمترین راهکارها در جهت جلوگیری از سوزاندن کاه و کلش:
- تقویت و توسعه دامداری ها در استان گیلان:
که با توسعه دامداری های سنتی و صنعتی با توجه به کمبود علوفه در استان گیلان ،میتوان از سوزاندن کاه و کلش جلوگیری کرد.
- افزایش تعداد دستگاه های بسته بندی علوفه (بیلر).
- تسطیح و یکپارچه سازی اراضی شالیزاری برای سهولت حرکت ماشین آلات
- حمایت از تعاونی های دامداران جهت خرید کاه و کلش از کشاورزان و توزیع بین دامداران
- استفاده از تکنولوژی های نوین در بکار گیری کاه و کلش و سایر محصولات فرعی برنج و ایجاد فرصت های جدید شغلی.
محمد علی احمدی شاد- دانشجوی دوره دکتری کشاورزی(بیوتکنولوژی)