به گزارش لنگرخبر به نقل از مهر، به همان اندازه که زبان فارسی یکی از کلیدهای پیروزی در حفظ هویت ملی ایران است، حفظ زبان های مادری نیز می تواند هویت محلی هر منطقه را حفظ کند.



بخشی از فرهنگ محلی و هویت قومی، در زبان هر قوم نهفته است و حفظ زبان به حفظ و پویایی و ماندگاری آداب و رسوم محلی هر منطقه کمک می کند. گویش گیلکی نیز از جمله گویش هایی است که با تلاش دوستداران فرهنگ، تلاش شده تا با کتابت، سرودن اشعاری به زبان محلی و حتی تدوین دستور و... خود را زنده و پویا نگه دارد.



تاریخچه فرهنگ اصطلاحات گیلکی



در حوزه کتابت فرهنگ گیلکی، اولین نویسنده پیشگام، دکتر «منوچهر ستوده» بود. وی با اینکه گیلانی نبود ولی در سال ۱۳۳۲ توانست از سوی انجمن ایران شناسی کتابی در فرهنگ گیلکی و در ۲۷۵ صفحه منتشر کند.



دومین اثر قابل معرفی، فرهنگ لغات و اصطلاحات و ضرب المثل های گیلکی است که در سال ۱۳۵۵ توسط «احمد مرعشی» منتشر شد. مرعشی توانست در سال ۱۳۶۳ واژه نامه گویش گیلکی را هم به انضمام اصطلاحات و ضرب المثلهای گیلکی منتشر کند و حاصل این تلاش توسط انتشارات طاعتی در رشت در ۶۷۰ صفحه منتشر شد.



«محود پاینده لنگرودی» نیز در سال ۱۳۵۷ فرهنگ گیل و دیلم را برای چاپ آماده اما بحبوحه انقلاب مانع از انتشار آن شد تا اینکه در سال ۱۳۶۲ کتابش با حذف و اضافاتی منتشر شد. این فرهنگ، فارسی به گیلکی تنظیم شده است.



در سال های بعد تر، کتاب های زیادی در فرهنگ، مثل ها و دستور گیلکی «بیه پیش» ۱ و «بیه پس» ۲ نوشته شده است اما یکی از آثاری که به زودی به چاپ می رسد، فرهنگ گیلکی منطقه «بیه پیش» است که از گیلکی به فارسی تنظیم شده و به همت «نادر زکی پور لنگرودی» تدوین یافته است.



فراموشی واژه ها در گذر زمان



بیش از آنکه فیلمنامه نویس و شاعر باشد، هَمّ و غَمَّش را بر ثبت واژه ها، ترانه های فولکور و ضرب المثل های «بیه پیش» گذاشته است. از ۱۴ سالگی که به کمک برخی دیگر از گیلکان، در حوزه فرهنگ گیلکی کار می کرد، تا هم اینک که ۵۴ سال سن دارد. به زحمت می توان از او وقت گرفت چرا که بی قرار است و نگران که مبادا دیر برسد و زمان مرگ واژه ای در دل روستایی بکر فرا رسیده باشد.



صبح یک روز تعطیل به دیدارش می روم پای درختان نارنج، لابه لای پاپیتال های وحشی و عطر گل های سفید چای، جایی در «لیلا کوه» که همشهریش «محمود پاینده»، شعرهای گیلکی می گفت و واژه ها و ضرب المثل های گیل و دیلم را به کمک دیگران ثبت و ضبط می کرد.



«نادر زکی پور لنگرودی» همیشه اسپند روی آتش است. سخنانش به گویش شیرین «بیه پیش» و کلامش به سرخوشی فرهنگ گیلکان، در مرز شوخی و جدی لغزان است. گاه سروده های گیلکی می خواند و گاه با دیدن سنجاقکی افسانه محلی «تی تی بول» (در لهجه شرق گیلان به معنی سنجاقک) را بازگو می کند. چاشنی کلامش ضرب المثل ها و ترانه های گیلکی است.بی قرار است و پُرقرار. می ترسد آخرین لالایی مادری را که در حین جنباندن گهواره، دست به رشتن دوک نخ ریسی دارد و زبان به لالایی گشوده؛ نشنود.



وی به خبرنگار مهر می گوید: مگر امروز بسیاری از ترانه های فولکور شنیده می شود؟! چند صد ترانه ای که در حین کار خوانده می شد و هم اینک از یاد ها رفته است.



این پژوهشگر گیلانی درباره این ترانه های فولکور توضیح می دهد: صنعت نوغانداری که رو به افول رفت، بسیاری از واژه های برخواسته از قِبَل این صنعت هم مرد. دوک نخ ریسی ابریشم که از حرکت باز ایستاد، ترانه های زنان نخ ریس هم خاموش شد.



زکی پور ادامه می دهد: قصه سیاه چای و شکر لوله، کم از رنج شالیکاران نداشت، «سَل» ماهیگیران «چمخاله» و «دَستَک» که بی ماهی از دریا بالا آمد، دیگر نام ۳۰ ماهی که در جوانی ام دیده ام؛ شنیده نشد. از آن بد تر ۴۰ گونه خربزه ای که محصول لنگرود بوده و حالا تخمش را ملخ خورده است!



«نادر» عمر خود را صرف جمع آوری مثل ها، افسانه های گیاهی و جانوری و فرهنگ و واژگان «بیه پیش» کرده است و به زودی حاصل عمرش منتشر می شود.



از او می پرسم عجله اش برای چیست؟ روزانه صد ها زبان، گویش و لهجه در سراسر دنیا می میرند در عصر دنیای مجازی چگونه می خواهی گیلکی را زنده نگه داری؟ با شوخ طبعی که خصلت اوست، می گوید: مگر باستان شناسی که به دنبال استخوان های دایناسور ها می گردد، می خواهد برای دیگران آبگوشت بپزد؟! من مرثیه خوان زبان گیلکی هستم کار من و امثال من تنها به درد جامعه دانشگاهی می خورد.



نادر ناراحت است از مادرانی که دیگر ترانه های فولکوریک و لالایی های گیلکی را برای کودکان خود نمی خوانند و تصریح می کند: مادری که برای طفلش گیلکی نخواند، گیلکی را کشته است. جای تاسف دارد که زنان ما برای شکسته شدن یک کوزه قدیمی بی محتوا تاسف می خورند ولی فرهنگ پرمحتوای خود را به دست خویش می کشند.



وی هدفش از ثبت یک واژه یا ترانه فولکور فرا تر از باز گویش یک واژه است و عقیده دارد فرهنگی که غنی باشد بالاخره می تواند در عصر فضا و اینترنت خود را باز تولید کند و بر پایه ریشه هایش دوباره برگ و باری نو دهد.



گنجینه غنی زبانی در فرهنگ «بیه پیش»



این پژوهشگر گیلانی شعری گیلکی می خواند و در سروده تمثیلی اش «سفید رود» را تشبیه می کند به زنی که در امتزاج با نور، دو قلوهای ناهمسان را به دنیا می آورد؛ «بیه پس» و «بیه پیش» و فرزند شرقی سفیدرود که دختر است.



زکی پور در پاسخ به این سئوال که چرا «بیه پیش» را به دختر تشبیه کرده است، پاسخ می دهد: دختر در اسطوره های ما نماد زایایی و برکت است. من در تحقیقات می دانی در حوزه زبانی، دریافتم که غنای زبانی و گستره واژگانی و مثل های «بیه پیش» بیشتر از «بیه پس» است.



وی ادامه می دهد: از دیدگاه فرهنگ شناسان، هر فرهنگی که پنج هزار واژه دارد، زبان است و من طی این سال ها حدود ۱۹هزار واژه در «بیه پیش» گردآوری کرده ام. افزون بر آن، ۱۵هزار تمثیل - که البته دو هزار تای دیگر قبلا مکتوب شده- جمع آوری کرده ام که به زودی پاکنویس آن تمام شده و زیر چاپ می رود.



زکی پور علت تنوع و غنای زبانی «بیه پیش» را اینگونه توضیح می دهد: طبیعت غنی، تنوع گونه های جانوری و گیاهی در «بیه پیش» از یک سو و تنوع محصولات کشاورزی و دامی حتی تنوع غذایی موجب زایایی و ساخته شدن کلمات جدید در این منطقه شده است.



وی ادامه می دهد: من در نوجوانی درختان زیادی در همین لیلاکوه دیده بودم که عسل از آن ها جاری بود، شاهد بودم برادرم در چاله ماهی می گرفت. در همین لیلاکوه تا لیالستان به خاطر وجود نیشکر خرس فراوانی داشت، در محیط شهری لنگرود۳۰سال پیش شغال و کفتار می دیدم و... همین تنوع گیاهی و جانوری باعث شده مردم منطقه برای بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری افسانه و اسطوه بسازند و من این افسانه ها را جمع آوری کرده ام و به زودی در کتابی به نام «اسطوره ها، افسانه های گیاهی و جانوری بیه پیش» منتشر می شود.



زکی پور در توضیح دیگر دلایل خود مبنی بر غنای زبانی «بیه پیش» تصریح می کند: «ضرب المثل های گیلکی غرب» که تاکنون جمع آوری شده، ۱۰هزار تا است. من در «بیه پیش» ۱۵هزار تمثیل جمع آوری کرده ام. همینطور ۱۹هزار واژه که فقط مخصوص بیه پیش است.



این پژوهشگر ادبیات گیلکی ادامه می دهد: به یاد دارم بیشتر ترانه های فولکور که شادروان «فریدون پور رضا» می خواند، در حوزه ترانه های فولکلور شرق گیلان بود و یا گوشه های آوازی که «ابوالحسن صبا» پیدا کرده مثل «زردِ مِلیجِی، لَک سَری مال، گوسفند دُخان و...» از جمله دستگاه های آوزای در شرق گیلان است. البته منظورم از حوزه غرب گیلان، فرهنگ و زبان تالش نیست. زبان تالشی مقوله ای جداگانه است.



این فیلمساز لنگرودی خواستگاه افسانه «عروس گولی» را هم در «بیه پیش» می داند و تصریح می کند: هر چند نام برادران «لومیر» در سینما ثبت شده ولی وقتی کوزه معروف «عروس گولی» پیدا شد نظریه خواستگاه سینما هم تغییر کرد.



وی می افزاید: عروس گولی بعد ها در اسطوره های نوروزخوانی گیلان توسعه یافت. این اثر باستانی، کوزه ای لوله دار است که چشم را روی لوله می گذاشتند و از آن داخل کوزه را می نگریستند. داخل فضای تاریک کوزه، «گیشه» یا همان عروسی از جنس جیوه تعبیه شده بود که با تکان دادن کوزه، جیوه در فضای تاریک می درخشید و بیننده از لوله، حرکات رقصان گیشه را می دید.



این شاعر گیلک، موقیعیت تجاری و بندر بودن زادگاهش لنگرود را هم در پویایی زبان آن محدوده موثر دانسته و می گوید: پیشینه تاریخی شهر لنگرود، ۱۷۰۰ساله است. موقعیت تجاری رودخانه لنگرود و بندر بودن این شهر از یک سو و نعمت فراوانی که هم در کوه های اطراف و هم جلگه این شهر بود و هم خوان گسترده دریا، موجب شده بود تا این شهر تجاری از قدیم مهاجر پذیر باشد.



وی می افزاید: ما در لنگرود خاندان هایی داریم که نژاد آفریقایی دارند، خاندان های عرب داریم، فردی را می شناسم که نسبش به «جان دالتون» انگلیسی می رسد، روس و ترک هم که به وفور یافت می شود. حتی قوم «کُومِنی ها» که ساکن دیلمان بوده و به سمت جلگه شرق مهاجرت می کنند، با اینکه مسیر حرکتشان لاهیجان و سیاهکل بود، ولی در اطراف لنگرود ساکن شدند. همین مهاجران در فرهنگ شرق حل شدند ولی تنوع قومی و فرهنگی آن ها، موجب پویایی زبان شرق گیلان شد.



لزوم باز تولید فرهنگ گیلکی



زکی پور ادامه می دهد: افزون بر این، عناصر فرهنگی منطقه هم زیاد بود مثلا لنگرود دهه ۴۰ با وسعت کوچک آن زمان، سه سینما داشت در حالیکه برخی شهرهای گیلان، هنوز هم سینما ندارند. دنیای سینما، فرهنگ دیگر کشور ها را به نوجوانان آن دهه نشان داد و وجود همین عناصر فرهنگی موجب بازتولید و پویایی فرهنگی منطقه می شد و شاید ورود من به عرصه فیلمنامه نویسی و کارگردانی، متاثر از فیلم دیدن های مکرر همان دوران باشد.



این فیلمساز لنگرودی خاطرات «پل خشتی» لنگرود و «پل تخته ای» این شهر را مرور می کند و در قالب یک شعر گیلکی می گوید: «کاری که من عمری بر آن وقت صرف کرده ام، حکایت پل خشتی لنگرود است که عمری پا برجامانده و مردم این شهر با آن خاطره نوستالژیک دارند. بچه که بودیم، پل تخته ای بر رودخانه لنگرود بود که هر روز خراب می شد و تعمیرش می کردند ولی حالا اثری از آن نیست. اگر پل خشتی به آن محکمی را با بمب هم تخریب کنند، از ذهن و روح مردم خارج نمی شود زیرا در فرهنگ مردم ساری و جاری است. در موسیقی، نقاشی و معماری و... مردم رسوخ کرده است.



وی نقش رسانه ها را در بازتولید فرهنگ بومی و پویایی و حفظ زبان گیلکی بسیار موثر می داند و تصریح می کند: متاسفانه رسانه های دیداری و شنیداری ما تاکنون کار موثری نکرده اند. مدیر صدا و سیمای شبکه استانی باید روی فرهنگ گیلکی تعصب داشته باشد و برنامه هایش همه گیر باشد نه اینکه اگر برنامه ای هم به گیلکی ساخته می شود، عمدتا مربوط به گیلکی رشت باشد نه لهجه های شرق یا غرب گیلان.



زکی پور ادامه می دهد: در حالی که تنوع گویش و لهجه در استان گیلان زیاد است و مدیر صدا و سیما که مرکزی فرهنگی است باید بستری برای ظهور همه آن ها ایجاد کند ولی، جای خالی گویش ها و لهجه های مختلف در تولیدات سیمای استانی خالی است. همین بسته نگری آن هم در عصری که تکنولوژی مرتب واژه تحمیل می کند، موجب مرگ زبان و دیگر مقولات فرهنگی است.



وی می افزاید: متاسفانه رسانه های مکتوب ما هم که به نوعی خصوصی هستند، هدفمند گام برنمی دارند. اگر به ندرت یک بار هم به سراغ پژوهشگر و یا شاعر تالش زبان یا گیلک زبان بروند، آنقدر سخنان او را مُثله می کنند که اصل و غرض گوینده گم می شود. البته ماهنامه «گیله وا» در این سال ها گام های خوبی برداشته است. هرچند انتظار می رفت به گویش های شرق و یا تالشی هم بیشتر توجه می کرد.



زکی پور ایده های دیگری هم دارد که به قول خودش بسیار آرمانی است و عزمی هم در مسئولان برای عملی کردن آن نیست. او در این باره می گوید: در هر استان می باید فرهنگستان زبان ایجاد شود و مدیران آن نیز از فرهیختگان همان استان و آشنا به فرهنگ و زبان همان استان باید انتخاب شوند. تدریس زبان مادری در مدارس هم راه دیگری برای حفظ فرهنگ است به شخصه امیدوارم روزی زبان مادری در مدارس و مهدهای کودک تدریس و تکلم شود و با خواندن شعر ها و داستان های گیلکی که برای رده های مختلف سنی سروده ام، زبان مادری هم باز تولید شود.



چاپ کتاب «۱۵هزار تمثیل گیلکی شرق گیلان»



وی در پاسخ به این سئوال که تفاوت فرهنگ واژگان و تمثیل هایی که شما زیر چاپ دارید، با کتاب «فرهنگ گیل و دیلم» و «آیین ها و باورداشت های گیل و دیلم» اثر محمود پاینده چیست، تصریح می کند: محمود پاینده در زمان خود کار موثری انجام داد. البته او هم محدودیت های زیادی داشت مثلا ساکن تهران بود و بخشی از وقت خود را صرف این پژوهش کرد و یا از کمک برخی پژوهشگران محلی استفاده کرد. من خیلی ها را می شناسم که برای او واژه و تمثیل جمع کرده اند. کار من نسبت به وقت و زمانی که برای آن گذاشته ام و عمری را که خود در منطقه بوده و با مردم روستا و شهر زندگی کرده ام؛ کامل تر است.



زکی پور ادامه می دهد: دیگر تفاوت فرهنگ من با محمود پاینده، این است که او واژه های کتابش را از فارسی به گیلکی مرتب کرده ولی من به پیشنهاد دوست فاضلم «محمد شمس لنگرودی» از گیلکی به فارسی مرتب کرده ام.



وی که عمرش را صرف گویش گیلکی «بیه پیش» کرده می افزاید: پیمانه عمر من تا هر کجا کفاف دهد، باز هم در این حوزه کار می کنم.



این پژوهشگر گیلانی با شوخ طبعی می گوید: من سیب زمینی ای برای گیلان پخته ام که دیگر خام نخواهد شد، آب جوش نیاورده ام که تب آنی مردم بالا برود و در اندک زمانی سرد و فراموش شود.



زکی پور عجله دارد و می خواهد برود تا لای بوته های چای، پشت درختان نارنج، در میان روستانشینان جنگل های بکر خُرما، ملاط و پَرَشکوه و اَملش به دنبال واژگانی جدید بگردد. می رود و مرا با انبوهی از تمثیل ها و افسانه ها و واژگان گیلکی تنها می گذارد سنگ بنایی که «محمود پاینده لنگرودی» گذاشت، حالا دارد ثمر می دهد. او وعده می دهد که به زودی ۱۵هزار تمثیل گیلکی شرق گیلان و ۱۹هزار واژه لهجه شرق گیلان چاپ می شود.



پانوشت:



۱-بیه پیش: نام سرزمین های بخش شرقی گیلان در شرق سفیدرود است که شامل شهرهای منطقه شرق گیلان از آستانه اشرفیه تا مرز مازندران می شود.

۲- بیه پس: نام سرزمین های بخش غربی گیلان در غرب سفیدرود است که شامل رشت، فومن، کرگان رود، تالش تا آستارا می شود.
همرسانی کنید:

طراحی و پیاده سازی توسط: بیدسان