تالاب ها ،زیستگاه های حیاتی و متنوع، از جمله نظام های حیات بخش هستند که مطلقا جایگزین ندارند و گونه های بی نظیری را که بعضا در هیچ یک از زیستگاه های دیگر طبیعت یافت نمی شوند ،پرورش می دهند .در طول تاریخ، انسان ها تالاب ها را بعنوان اراضی نامناسب وبی فایده تصور می کردند 

تالاب ها ،زیستگاه های حیاتی و متنوع، از جمله نظام های حیات بخش هستند که مطلقا جایگزین ندارند و گونه های بی نظیری را که بعضا در هیچ یک از زیستگاه های دیگر طبیعت یافت نمی شوند ،پرورش می دهند .در طول تاریخ، انسان ها تالاب ها را بعنوان اراضی نامناسب وبی فایده تصور می کردند ،به همین دلیل رابطه خصمانه و در جهت تخریب با آن داشتند و به تبدیل آن به سایر کاربری ها نظیر کشاورزی ،آبزی پروری و خشکاندن آن برای تحصیل زمین می پرداختند که این عمل در نهایت چیزی جز تخریب و یکنواخت سازی پیچیدگی های طبیعت و افزایش خطر ریسک پذیری و آسیب دیدی انسان نیست .مداخله انسان در طبیعت ،تباهی منابع ، به خطر افتادن حیات و ناپدیدشدن گونه های مختلف جانوری و گیاهی ارزشمند را بدنبال داشته و توازن معقولانه حیات موجودات را درکره زمین بر هم زده است .

حفظ این سیستم های پیچیده اکولوژیک و سود جستن از منابع بی شمار و بی نظیر اقتصادی ،تفرجگاهی ،ژنتیکی ،که موجب تنظیم آب های زیرزمینی ، تعدیل میکرو کلیما ، شکار ، صید پرندگان و ماهی تنها منوط به مطالعه و شناخت دقیق هر تالاب می باشد . بدیهی است که بدون اندیشیدن به محیط زیست ، بهبود وارتقاء کیفیت زندگی انسان ها در چهار چوب هر گونه هدف بهره وری از طبیعت امکان پذیر نخواهد بود و لزوم شناخت این اکو سیستم ها بعنوان حساستری منابع جهانی که همواره با مشکلات متعدد زیست محیطی روبرو می باشند ، می تواند بنیادی ترین گام در رفع این معضلات به شمار آید.

بدلیل اهمیت تالاب ها در سال ( ۱۹۷۱ میلادی ) ( ۱۳۵۱ هجری شمسی ) در خصوص حفظ و نگهداری آنها معاهده بین المللی امضاء شد که به معاهده رامسر شهرت دارد .۶در صد کره زمین را این بوم سازگان فرا گرفته است و مساحت آن ها بالغ بر ۸۸۵ میلیون هکتار است که حدود ۷۵ میلیون هکتار از آن ها در کنوانسیون رامسر ثبت شده و سهم ایران از این میان ۲۵۰ تالاب با مساحتی در حدود ۵/۲ میلیون هکتار است . از لحاظ مساحت بیش از نیمی از آنها ( ۴/۱ میلیون هکتار ) در کنوانسیون رامسر تحت ۱۹ عنوان تالاب به ثبت رسیده و با عنوان تالاب های مهم بین المللی شناخته می شوند . اگر چه از لحاظ مساحت تنها مقدار نا چیزی از تالاب های جهان (۳/۰ درصد ) در ایران واقع شده است ، ولیکن به خاطر شرایط خاص اقلیمی و موقعیت جغرافیایی هر یک از تالاب های ایران دارای ویژگی های منحصر به فردی است که شاید نظیر آن را کمتر جایی از جهان بتوان مشاهده کرد .

البته لازم به ذکر است که عدم حضور نام سایر تالاب ها در لیست کنوانسیون رامسر چیزی از اهمیت آن ها نمی کاهد . در ایران اهتمام به مسایل زیست محیطی از سابقه طولانی بر خوردار است ، ولی اطلاعات کامل و جامع از وضعیت پوشش گیاهی ، تنوع زیستی ، حیات وحش و پرندگان آبزی تالابهای آن در گذشته و حال در دسترس نیست . در تالاب های ایران بیش از ۱۴۰ گونه پرنده مهاجر و بومی است که ۳۰% از پرندگان ایران را تشکیل می دهد که ۶۳ گونه پرنده در تالاب های ایران جوجه آوری و ۷۷ گونه فصل زمستان و پاییز را در آن سپری می کنند که از این تعداد حدود ۲۰ گونه در خطر انقراض قرار دارند .

تالابها دارای ارزش و فواید بسیاری هستند، به ویژه در گردش انرژی در محیط زیست نقش مؤثری دارند. جانوران و گیاهان در این محیط آبی به هم وابسته اند و نقش های اکولوژیک هریک از آنها ادامه حیات را در این اکوسیستم تنظیم می کند و از لحاظ تحقیقاتی و آموزشی بر زیستگاه حیات وحش، ذخایر گیاهی، فواید هیدرولوژیک و موقعیت گردشگری، درخور اهمیت می باشند.در زیر به چند فایده آن اشاری میگردد:

- فواید هیدرولوژیک: تالاب ها جلوی جریانهای سیلابی شدید را می گیرند و اگر نباشند شدت این جریان ها دو برابر خواهد بود. در ذخیره سازی آب کمک می کند و سفره های آب زیر زمینی را غنی می کند. تالاب ها قدرت خودپالایی نیز دارند.

- ارزش تفرجگاهی و توریسم: تنها از چشم اندازهای نادر و بدیع تالابها وجود پرندگان آبزی، آشیانه ها و جوجه های آنها، همچنین گیاهان زیبای تالابی در سطح آب مشخص هستند و آرامش موجود در تالاب ها همراه با آوای پرندگان یکی از بدیع ترین چشم اندازها می باشد. ناگفته نماند برای استفاده از موهبت های الهی، این طبیعت زیبا نیاز به یک عاشق به طبیعت، آگاه و دلسوز دارد.

- حمل و نقل آبی: حاشیه نشینان از طریق کانال های آبی و تالاب ها برای حمل و نقل محصولهای کشاورزی و باغی، دامی و دیگر مایحتاج خود استفاده می کند. در واقع این اکوسیستم های آبی راه های ارتباطی مناسب برای روستاهای اطراف می باشند.

- جلوگیری از فرسایش خاک: رویش گیاهان حاشیه تالاب ها خنثی کننده عوامل مختلفی است که باعث فرسایش خاک می شود. در واقع لایه های سطحی خاک را حفظ می کند.

- تأثیر اقلیمی بر محیط اطراف دارد: هوای اطراف تالاب به علت وجود حجم عظیمی از آب معتدل و دارای رطوبت نسبی میگردد.

- تالاب های منابع تأمین آب: آب این مناطق به مصارف گوناگون، از جمله کشاورزی، استفاده مستقیم انسانی، جانوران وحشی، دام ها و کارخانه ها و صنایع می رسد.

اگر اکوسیستم تالابی را به ماشینی تشبیه کنیم که دارای نظم درونی است و اگر عوامل خارجی و محدود کننده و فشار بیش از حد بر آن تحمیل نشود، مثل هر محیط آبی دیگر کلیه جانوران موجود در آن در زنجیره ای از حیات وابسته به یکدیگر می باشند. به قول اکولوژیست معروف «پال نیرز» در این اکوسیستم غذا و غذا دهنده، غذا خورنده و غذای خورده شده همگی در یک مجتمع حیاتی که تار و پود آن را باد، باران و فصول در بر می گیرد، به هم بستگی دارند. غذای محیط طبیعی در تالاب یکی از عوامل افزایش تعداد گونه هایی است که زیستگاه خود را در آن می یابند. موجودات زنده (به شکل اجتماعات گونه های گیاهی و جانوری) از کلیه شرایط زیستی فراهم شده در تالاب استفاده نموده تا بتوانند زنجیره به هم پیوسته ای را که زندگی در آن جریان پیدا می کند همواره حفظ و تعادل اکولوژیک را برقرار سازند. به طوری که در یک اکوسیستم تمامی موجودات در تنظیم جمعیتی با یکدیگر بسر می برند.

همچنین «کنت بولدینگ»اقتصاد دان آمریکایی دهه شصت، طبیعت و گسترش و کیفیت و پیچیدگی تمامی سرمایه زیستی اکوسیستم را پیمانه اصلی سنجش پیشرفت و توسعه اقتصادی می دانند.حتی با یک نگاه صرف اقتصادی ارزش ریالی زمین تالابها را هزار برابر زمینهای دیگر میدانند،که متاسفانه انسان بقول خود اقتصاد دان امروز از این امر غافل است. اما فواید حفظ تالاب ها که شامل ارزش های مادی و معنوی است هیچ گاه از ارقام اقتصادی سنجیده نمی شود و در برآیند رشد جمعیت و توسعه اقتصادی، تالاب ها نخستین قربانیان اهداف ترقی و پیشرفت محلی به شمار می روند.

هرچند که تالاب در روند تکاملی خود به بستری خشک و عاری از آب تبدیل می شود. متأسفانه انسان با فعالیت ها و دخالتهای نابجا و مخرب و آزمندانه خود چنان تأثیری در فرآیند تکاملی تالاب در جهان گذارده که نظام خودتنظیمی طبیعت را به طور فزاینده ای به تخریب کشانده .امروزه بحران آلودگی تالابها همانند بحران تخریب لایه ازون، بحران نابودی جنگل یکی دیگر از بحرانهای زیست محیطی جهان می باشد. نابودی تالابها در اثر بهره برداری ناآگاهانه و شتاب زده و عدم آشنایی با مفاهیم توسعه پایدار به طرق مختلف صورت می گیرد. همانند خشک کردن، پر کردن و دیوارکشی تالابها همچنین انحراف مسیر، ایجاد سد، افزایش رسوبگذاری و فرسایش خاک در اثر تخریب حوزه آبخیز و آلودگی آبها و معرفی گونه های غیربومی.

روند تخریب طی چند دهه اخیر شتاب بیشتری یافته. پیشرفت در فن آوری قدرت بشر را در تخریب افزایش داده است. پمپمها کاملتر شده و قدرت مکش آنها افزایش یافته، تجهیزات خاک برداری و تسطیح سطح زمین پیچیده تر و کاراتر گردیده و امکان ساختن سدهای بزرگتر فراهم گشته درواقع طبیعت قربانی آزمندی انسان است. نگاهی به وضعیت تالاب ها گویای آن است که تاکنون سوءاستفاده ناپایدار بر روند استفاده پایدار از تالابها غالب بوده است. متأسفانه درگیلان تالاب انزلی وتالاب کیاکلایه لنگرودبسان سایر تالابها از گزند این آسیبها درامان نبوده اند.

در ارتباط با ارزشهای عمومی تالابها بخصوص تالابهای مذکور می توان نقش آنها را در اقتصاد معیشتی منطقه ذکر نمود. با تفکیک مشاغل در این مناطق آن دسته از مشاغلی که در ارتباط مستقیم با تالاب هستند نمایان می گردد و از این طریق ارزشهای عمومی تالاب در اقتصاد خرد و همچنین کلان به شکل بارزی متجلی می گردد. از دیگر سو، نقش تالاب در موازنه طبیعی و بیلان وضعیت آن است که در نبود و یا مختل شدن آن، این موازنه، (تعدیل آب و هوا) مهیایی آب، مهیایی گیاهان و جانوران، همبستگی های موجود در بخشهای مختلف محیط (آب، خاک، هوا) و… به هم می خورد و در نهایت امکان کشاورزی و زیستی محدود می گردد.

مهمترین انواع کاربریهای اراضی تالابی که سبب وقوع تأثیرات عمده و مخرب براین تالابها شده شامل:

الف- تخریب مستقیم:۱- تخلیه مواد زائد جامعه شهری.۲- احداث راههای ارتباطی .۳- بازگشت پساب کشاورزی به تالاب.

 ب- تغییرات محیطی که باعث کنترل سطح آب می شود شامل:۱- تأسیسات شهری.۲- تغییر مسیر رودخانه و نهرهای منتهی به تالاب.۳- زهکشی زراعی.۴- زهکشی جهت امور بهداشتی برای کنترل میکروب های بیماری زا.

 ج- انواع آلودگیها:۱- آلودگی ناشی از فعالیتهای زراعی در زمینهای حاشیه مرداب.

۲- آلودگی های ناشی از فعالیتهای صنعتی در کنار رودهای منتهی به تالاب.۳- آلودگی ناشی از فعالیتهای اجتماعات انسانی که با تخلیه پساب و مواد زائد جامد واحدهای مسکونی، شهری و روستایی به طور مستقیم یا غیرمستقیم وارد تالاب می شوند.

د- فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی مخرب:۱- صید و شکار بی رویه جهت تأمین نیازمندیهای غذایی و گذران اقتصادی یا برای گذراندن اوقات فراغت و ورزشهای تفریحی که منجر به کاهش جمعیت گونه های وابسته به تالاب می شود.۲- استفاده بی رویه و مخرب از مناطق تفرجگاهی.

هـ – رسوبات:انتقال مواد رسوبی از طریق رودخانه های ورودی به تالاب و ته نشینی مقدار زیادی از مواد معلق در آن یکی از علل کاهش عمر طبیعی تالاب و مرگ زودرس آن می باشد. به طوری که سطح وسیعی از تالاب مملو از رسوبات شده و عملاً حیات تالاب در خطر است.

همچنین رشد و توسعه شهرها و شهرک های صنعتی بدون مکان یابی صحیح، از عوامل تهدید کننده و از منابع مهم آلودگی آب تالاب می باشد.

با توجه به موارد فوق شناخت، حفاظت و مدیریت بر تالابها و آبهای داخلی یک ضرورت تاریخی است. تنها با درک زبان طبیعت در اثر تلاش و سعی و کسب سال ها دانش و تجربه در عرصه های علم زیستی و بوم شناختی می توان به قانونمندی های طبیعت پی برد و با حفاظت و حراست از تالابها بگذاریم غوغای حیات و شور زندگی در آن خاموش نشود.

” به امید روزی که بهارمان خاموش نگردد”

حسن اخگری  گلسفیدی  عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت