چکیده

یکی از نیازهای حقیقی در زمینه های تربیتی، دینی، اخلاقی و فرهنگی، مسئله حجاب است. هرچه الگوهای حجاب مراتب برتر و بالاتری داشته باشند، تأثیر بیشتری بر معنویّت و دینداری فرد و جامعه خواهند گذاشت و هرچه حجاب فردی و اجتماعی، متعالی باشد، تقدّس و حرمت اخلاقی و رشد و تعالی جامعه اسلامی بیشتر خواهد بود.

حجاب آثار تربیتی در دو زمینه فردی و اجتماعی دارد که مهم ترین آثار حجاب در بُعد فردی، شخصیّت، سلامت جسمانی، استحکام خانواده، آرامش و امنیّت و در بُعد اجتماعی، مسئولیّت اجتماعی، آزادی زن، سلامت اخلاقی جامعه و حفظ نیروی کار اقتصادی و حفظ استقلال فرهنگی است. این مقاله به بررسی مفهوم حجاب و آثار تربیتی آن می پردازد. این بررسی از نوع توصیفی ـ تحلیلی است. روش گردآوری اطّلاعات کتابخانه ای و روش تجزیه و تحلیل اطّلاعات تحلیل محتواست.

کلیدواژگان

حجاب، بُعد فردی، بُعد اجتماعی، تربیت اسلامی

حجاب به معنای پوشاندن بدن زن در برابر نامحرم، از احکام ضروری دین اسلام است. در ادیان الهی دیگر، از جمله آیین زرتشت، یهود و مسیحیّت نیز این حُکم با تفاوت هایی وجود دارد. یکی از نیازهای حقیقی و مسلّم در زمینه های تربیتی، دینی، اخلاقی و فرهنگی، مسئله حجاب و عفاف است. هرچه الگوهای حجاب مراتب برتر و بالاتری داشته باشند، تأثیر بیشتری بر معنویّت و دینداری فرد و جامعه خواهند گذاشت و هرچه حجاب فردی و اجتماعی، متعالی باشد، نورانیّت، تقدّس، حرمت اخلاقی و رشد و تعالی جامعه اسلامی بیشتر خواهد بود و هرچه خلأ در این زمینه محسوس تر باشد، مشکلات و آسیب های سلامت، رشد و امنیّت فردی و اجتماعی فزون تر است.

 هرچند مسئله حجاب و عفاف به ظاهر یک مسئله کُهن و تکراری است، ولی ابعاد نوینی دارد که با هر کلمه و هر سخنی می توان بعضی از این زوایا را استخراج کرد. یکی از راه های گسترش و توسعه حجاب و عفاف این است که درباره مفهوم حجاب و آثار تربیتی آن در اسلام بپردازیم. بنابراین، ضرورت بررسی مفهوم حجاب در متون اسلامی، جایگاه آثار و جلوه های تربیتی آن به عنوان یک مسئله پژوهشی مطرح شده که از طریق این تحقیق به پرسش های اساسی زیر پاسخ داده خواهد شد: 1ـ حجاب در متون اسلامی چه مفهومی دارد؟ 2ـ آثار و جلوه های تربیتی حجاب در دو سطح فردی و اجتماعی چیست؟

1ـ شیوه پژوهش

با توجّه به ماهیّت و کیفیّت این پژوهش، شیوه پژوهش، از نوع تحلیل اسنادی است و با توجّه به موضوع این پژوهش که به بررسی مفهوم حجاب در متون اسلامی، جایگاه آثار و جلوه های تربیتی آن می پردازد، این پژوهش از جمله پژوهش های بنیادی قرار می گیرد و ابزار پژوهش نیز شامل فرم های فیش برداری است و داده ها نیز با استفاده از شیوه های تحلیل کیفی، جمع آوری، طبقه بندی و تحلیل شده است.

2ـ پیشینه پژوهش

پژوهش هایی که درباره حجاب انجام شده، بسیار زیاد است، ولی به دلیل بُعد تبینی که این مسئله دارد، با هر کلمه و هر سخنی می توان بعضی از زوایای جدیدی از آن را استخراج کرد که از جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود: محمّدی آشنایی (1373) در کتابی با عنوان حجاب در ادیان الهی به بررسی حجاب پرداخته است. او ضمن مرور بر مسئله حجاب در ادیان مختلف از گذشته های دور تا امروز، بر فطری بودن حجاب تأکید و در پایان، علل انحراف شرایع از حجاب را مطرح ساخته است و به آثار بدحجابی در جامعه پرداخته است.

عسکری (1384) در مقاله ای با عنوان «حجاب در ادیان الهی»، به بررسی حجاب و حدود آن در ادیان مختلف پرداخته است. او ابتدا به فطری بودن پوشش اشاره نموده، آنگاه حجاب را جداگانه در هر یک از ادیان بررسی کرده است. او به وجود حجاب در همه ادیان اذعان دارد. فیّاض (1386) در مقاله ای با عنوان «حجاب، ریشه در تاریخ کهن ایران دارد»، به بررسی حجاب پرداخته است و پس از اینکه درباره پوشش از گذشته های دور واکاوی می کند، این گونه نتیجه می گیرد که حجاب ریشه در فطرت انسان دارد و ادیان تنها مُهر تأیید بر آن زده اند.

 قانع (1372) در مقاله ای با عنوان «حجاب و پوشش در تاریخ معنویّت بشر قبل از اسلام»، به بحث تاریخی درباره پوشش پرداخته است و با مطالعه درباره انسان های اوّلیّه و با استفاده از آثار به جا مانده از آنها نشان داده است که در طول تاریخ، زنان پوشش بیشتری نسبت به مردان داشته اند. سپس او به بررسی حجاب در ادیان می پردازد و بیان می دارد که حجاب جنبه فطری داشته است و انبیاء با وضع حجاب، به ندای فطرت بانوان پاسخ گفته اند و سلاح دفاعی آنها را تقویت نموده اند. خرقانی (1384) در مقاله ای با عنوان «تاریخچه حجاب و پوشش در ادیان مختلف»، به بررسی ریشه و منشاء حجاب و تاریخچه آن از آدم تا خاتم و یا حتّی در میان ادیان غیرتوحیدی و از جوامع بدوی تا جوامع متمدّن می پردازد.

او معتقد است که حجاب همیشه وجود داشته است و گاه به صورت دستور دینی، و گاه به عنوان جزئی از فرهنگ رعایت می شده است. استاد مطهّری (1353) در کتاب مسئله حجاب به بررسی حجاب و پاسخ به شبهات موجود درباره آن پرداخته است. او ضمن تأکید بر فطری بودن حجاب، آن را تدبیر زن برای ارزشمندی خود می داند. حسینی منش (1371) در پایان نامه خود با عنوان «حجاب از دیدگاه اسلام و دیگر ادیان الهی»، ابتدا به فرهنگ لباس و آنگاه به فلسفه پوشش در اسلام، فطری بودن پوشش، فوائد حجاب برای صیانت خانواده، بهداشت روانی و حفظ شخصیّت زن می پردازد و در ادامه، حجاب از منظر قرآن و روایات و فتاوی بررسی می کند و در آخر نیز به اهمیّت حجاب در میان ادیان دیگر می پردازد.

شفیعی مازندرانی (1390) در مقاله خود با عنوان «چیستی حجاب اسلامی؛ معناشناسی حجاب از منظر آیات حجاب» ضمن بررسی واژه حجاب، اثبات می کند که حجاب انواعی دارد و در هر مورد آن، چیستی خاصّی از حجاب را می توان از دیدگاه اسلام مشاهده نمود و در این مقاله اثبات می شود که حجاب، یک اصل سابقه دار در میان افراد بشر است. همچنین، حجاب در راستای تقویت، عفّت و کمال انسان ها مورد توجّه اسلام بوده است و از بروز بسیاری از ناهنجاری ها و فساد اخلاقی پیشگیری می کند.

3ـ مفهوم لغوی حجاب

به گفته اهل لغت، این واژه به صورت متعدّی و به معنای در پرده قرار دادن به کار می رود. ابن دُرَید می گوید: «حَجَبتُ الشَّیءَ... إِذَا سَتَرتُهُ، وَالحِجَابُ السِّترُ... إِحتَجَبَت الشَّمسُ فِی السَّحَابِ إِذَا تَستَتَرت فِیهِ: حجاب، پوششی است که روی شیء را فرامی گیرد و حجاب یعنی پرده... . زمانی که خورشید در ابر فرو می رود، عرب می گوید: إِحتَجَبَت الشَّمسُ فِی السَّحَابِ» (ابن دُرَید، 1987م.: ذیل واژه حجب).

 فیّومی این واژه را چنین توضیح می دهد: «حجب فعلی متعدّی است و به معنای مانع شدن به کار می رود. به پرده، حجاب می گویند؛ زیرا مانع از دیدن است و به دربان، حاجب گفته می شود؛ زیرا وی مانع از ورود افراد است. این واژه در اصل بر موانع جسمانی اطلاق می گردد، ولی برخی مواقع، به موانع معنوی نیز حجاب گفته می شود» (فیّومی، بی تا: واژه حجب).

از گفتار اهل لغت می توان نتیجه گرفت که در زبان عرب، حجاب به پوششی گفته می شود که مانع از دیدن شیئی پوشیده می شود. استاد مطهّری نتیجه تحقیقات لغوی خود را درباره این واژه چنین بیان می کند که کلمه حجاب هم به معنی پوشیدن است و هم به معنی پرده و حاجب، بیشترین استعمال آن به معنی پرده است. این کلمه از آن روی مفهوم پوشش می دهد که پرده وسیله پوشش است و شاید بتوان گفت که به حسب اصل لغت، هر پوشش حجاب نیست و آن پوششی حجاب نامیده می شود که از طریق پشت پرده واقع شدن صورت گیرد (ر.ک؛ مطهّری،1367: 386ـ 391)

این واژه در قرآن و حدیث نیز با عنایت به همین معنای لغوی به کار رفته است و معنای خاصّی پیدا نکرده است. شهید مطهّری می فرماید در قرآن کریم، غروب خورشید را در داستان سلیمان این گونه توصیف می کند: حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ ؛ یعنی تا آن وقتی که خورشید در پشت پرده مخفی شد. تعبیر حجاب با همین معنا در آیه 51 سوره شوری و نیز در آیه 53 سوره احزاب به کار برده شده است.

در دستوری که امیرالمؤمنین علی(ع) به مالک اشتر نوشته است، می فرماید: «فَلاَ تَطُولَنَّ احتِجَابُکَ عَن رَعِیَّتِکَ» یعنی در میان مردم باش، کمتر خود را در اندرون خانه از مردم پنهان کن. حاجب و دربان تو را از مردم جدا نکند، بلکه خودت را در معرض ملاقات و تماس مردم قرار ده» (نهج البلاغه/ ن 53).‍‍‍‍‍‍

4ـ مفهوم اصطلاحی حجاب

حجاب در علومی چون عرفان، طب و دیگر علوم، تعریف خاصّ خود را دارد. در فقه، این واژه در معنای لغوی خود که همان پرده حائل میان دو چیز باشد، به کار رفته است و معنای جدیدی برای آن ایجاد نشده است. در دوران متأخّر، این واژه معنای اصطلاحی خاصّی پیدا کرده است و به پوشش خاصّ زنان اطلاق گردیده است. شهید مطهّری در این باره می فرماید: استعمال کلمه حجاب درباره پوشش زن، اصطلاح نسبتاً جدیدی است. در قدیم و مخصوصاً در اصطلاح فقها، کلمه «ستر» که به معنی پوشش است، به کار می رفته است.

فقها چه در کتاب الصّلوه و چه در کتاب النّکاح که متعرّض این مطلب شده اند، کلمه سِتر را به کار برده اند، نه کلمه حجاب را. بهتر این بود که این کلمه عوض نمی شد و ما همیشه همان کلمه پوشش را به کار می بردیم؛ زیرا چنان که گفتیم، معنی شایع لغت حجاب، پرده است و اگر در باب پوشش به کار برده می شود، به اعتبار پشت پرده واقع شدن زن است و همین امر موجب شده که عدّه زیادی گمان کنند که اسلام خواسته است زن همیشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد و بیرون نرود.

 پوشش زن در اسلام این است که زن در معاشرت خود با مردان، بدن خود را بپوشاند و به جلوه گری و خودنمایی نپردازد. آیات مربوط نیز همین معنی را ذکر می کند و فتوای فقها هم مؤیّد همین مطلب است. در آیات مربوط، لغت حجاب به کار نرفته است. آیاتی که در این باره هست، چه در سوره مبارکه نور، چه در سوره مبارکه احزاب، حدود پوشش و تماس های زن و مرد را ذکر کرده است، بی آنکه کلمه حجاب را به کار برده باشد. آیه ای که در آن کلمه حجاب به کار رفته است، مربوط به زنان پیغمبر اسلام است.

معنای اصطلاحی جدید این واژه، عبارت است از پوششی است که زن در برابر نامحرمان باید استفاده کند و از جلوه گری و خودنمایی بپرهیزد. در این نوشتار نیز همین معنای اصطلاحی مورد نظر است، نه پرده نشینی زنان. تردیدی نیست که حجاب در این اندازه، یکی از احکام مشترک ادیان ابراهیمی و از احکام ضروری اسلام بوده است و همه طوایف اسلامی بر آن اتّفاق نظر دارند (ر.ک؛ علیمردی، 1389: 119).

5ـ جایگاه حجاب در قرآن

مسئله حجاب در دو سوره از سوره های قرآن مطرح شده است. ابتدا این نکته به اجمال در آیه 59 سوره احزاب مطرح شده است و آنگاه با تفصیل بیشتری در سوره نور آمده است:

وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلاَ یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلاَ یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُوْلِی الْإِرْبَه مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ: و به زنان باایمان بگو چشمهاى خود را (از نگاه هوس آلود) فروگیرند، و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را ـ جز آن مقدار که نمایان است ـ آشکار ننمایند و (اطراف) روسرى هاى خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نسازند، مگر براى شوهرانشان، یا پدرانشان، یا پدر شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم کیششان، یا بردگانشان [= کنیزانشان ]، یا افراد سفیه که تمایلى به زن ندارند، یا کودکانى که از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نیستند؛ و هنگام راه رفتن، پاهاى خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانیشان دانسته شود (و صداى خلخال که بر پا دارند، به گوش رسد)؛ و همگى به سوى خدا بازگردید اى مؤمنان تا رستگار شوید.

وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِی لَا یَرْجُونَ نِکَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَن یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَه وَأَن یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَّهُنَّ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ: و زنان از کارافتاده اى که امید به ازدواج ندارند، گناهى بر آنان نیست که لباس هاى (رویین) خود را بر زمین بگذارند، به شرط اینکه در برابر مردم، خودآرایى نکنند و اگر خود را بپوشانند، براى آنان بهتر است؛ و خداوند شنوا و داناست.

در شأن نزول آیه 30 سوره نور، قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ...، کلینی به سند خویش از سعد اسکاف نقل می کند که امام باقر(ع) می فرماید:

«جوانی از جماعت انصار در شهر مدینه با زنی روبه رو شد. در آن زمان زنان پوشش سَرِ خود را پشت گوش های خود می انداختند [در نتیجه، بناگوش و گردن ایشان هویدا بود]. وقتی زن از کنار وی گذشت، جوان سر را به عقب برگرداند و همچنان که راه می رفت، وی را نظاره می کرد و وارد کوچه ای شد و در حالی که به پشت سَرِ خود نگاه می کرد، به راه خود ادامه داد که صورتش به استخوان یا تکّه شیشه ای که از دیوار بیرون زده بود، برخورد کرد و شکست.

وقتی آن زن از نظرش محو شد، نگاه کرد و دید که بدن و لباسش خونین شد. [به خود آمد] و گفت: به خدا سوگند، خدمت رسول خدا می رسم و او را از این مسئله خبردار می کنم. پس خدمت رسول خدا شرفیاب شد. پیامبر از حال وی جویا شد و او جریان را به اطّلاع آن جناب رساند. پس جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد: قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ» (کلینی، 1388، ج 5: 520).

سیوطی نیز این شأن نزول را به نقل از ابن مردویه از امام علی(ع) نقل کرده است (به نقل از: طباطبائی، 1370، ج15: 116). از این شأن نزول می توان استنباط کرد که اوّلین آیاتی که در تشریع حجاب و بیان محدوده نظر نازل شده، همین آیات سوره نور است.

6ـ آثار و جلوه های تربیتی حجاب

آثاری که از حجاب به جا می ماند، ابتدا در روح و روان فرد پدیدار می شود؛ زیرا وقتی فردی با آزادی و آزادگی برای خود پوششی انتخاب می کند، حتماً در خود احساس آرامش و سربلندی می کند. این همان حفظ ارزش های یک فرد مسلمان است.

در جامعه ای که افراد در آن با حفظ حدود و رعایت حقوق دیگران ظاهر می شوند و سبب تخریب روح و جسم هم نوعان خود نشده، محیط امن و آرامی را برای جوانان فراهم می کنند، به سوی سعادت و سلامت روانی پیش خواهند رفت و هدف اسلام نیز این است که مردان و زنان مسلمان، روح آرام، اعصاب سالم و چشم و گوش پاکی داشته باشند. اکنون آثار و جلوه های تربیتی حجاب را در دو سطح فرد و اجتماع بررسی می کنیم.

6ـ1) آثار فردی حجاب

6ـ1ـ1) شخصیّت زن

«شخصیّت، مجموعه افکار و عواطف و عادات و اخلاقیّات یک انسان است و خلاصه هر چه به یک شخص مربوط می شود، بیرون از وجود او نیست و شخصیّت اوست. تنها راه بالا بردن شخصیّت زن را حجاب او می دانیم. اگر او به حجاب روی آورد، پایگاه خانوادگی او قوی می شود.

مردها، ناچار می شوند به زندگی خانوادگی خود، ارج نهند و به همسران خود واقعاً توجّه کنند. علوّ شخصیّت زن در این است که کمال همسری، مادری و کمال اجتماعی را برای خود احراز کند. بی حجاب در بُعد همسری و مادری، شکست خورده و در بُعد فعّالیّت های اجتماعی، ابزار و بازیچه و ملعبه شده و خواه ناخواه سقوط کرده است» (مصطفوی، 1369: 52ـ55).

اسلام مخصوصاً تأکید کرده است که زن هر اندازه متین تر و باوقارتر و عفیف تر حرکت کند و خود را در معرض نمایش برای مرد نگذارد، بر احترامش افزوده می شود (ر.ک؛ مطهّری، 1373: 59).

به طور کلّی، اشیائی که در همه جا یافت می شوند و دسترسی به آنها به آسانی صورت می گیرد، ارزش کمتری دارند. از سویی، بشر همواره اشیای ذی قیمت خود را از دسترس دیگران دور نگه می دارد و به شیوه ای خاص از آن مراقبت می نماید. اسلام که زن را گوهر گرانبهای هستی و صاحب شخصیّت کامل انسانی می داند، حجاب را همچون صدف، بهترین وسیله برای حفظ و ثبات آن شخصیّت معرّفی کرده است.

آنان که زنان را تشویق به آرایش و تزیین و نمایش زیبایی های جسمی خود می نمایند، در حقیقت، زن را فاقد شخصیّت و روح انسانی می شمارند که باید با تزیین و نمایش زیبایی های جسمی، منزلت اجتماعی مناسب خویش را به دست آورد. تجربه نیز این مطلب را ثابت کرده است.

قبل از ظهور اسلام، نه تنها زنان ارزشی نداشتند، بلکه داشتن یک دختر ننگ به حساب می آمد: وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ کَظِیمٌ (النّحل/ 58). در چنین جامعه ای، بی حجابی که علامت آن بی ارزشی بود، رواج داشت. اسلام مقام زن را بالا برد و شخصیّت او را مورد تکریم قرار داد و با آوردن قانون حجاب، حفظ و دوام این شخصیّت را برای همیشه بیمه کرد (ر.ک؛ محمّدی آشنایی، 1370: 35).

دکتر گوستاو لوبون، مورّخ معروف فرانسوی، می گوید: «این مطلب نیز روشن شد که اسلام در بهبودی وضع زنان بسیار کوشیده است و نخستین مذهبی است که مقام زن را بالا برده است و روی هم رفته زنان مشرق زمین از نظر مقام و احترام و شخصیّت علمی و تربیتی و سعادت، بهتر از زنان اروپایی هستند. اسلام نه تنها زن را یک انسان کامل می داند، بلکه احترام به او را ملاک کرامت انسان معرّفی می کند: مَا أَکرَمَ النِّسَاءَ إِلاَّ الکَرِیمُ وَ مَا أَهَانَهُنَّ إِلاَّ اللَّئِیمُ: هرگز زنان را گرامی نمی دارند، مگر کریمان با کرامت و به آنان اهانت نمی کنند، مگر لئیمان بی ارزش» (پاینده، 1373: 318).

بر این اساس، حجاب وسیله ای است در خدمت زن تا موفّقیّت خویش را در جامعه تحکیم کرده، شخصیّت و احترام خویش را فزونی بخشد. قرآن در این زمینه می فرماید: «ای پیامبر! به همسران و دخترانت و همه زنان مسلمان بگوی که روسری ها را به خویش نزدیک سازند تا [به عفاف] شناخته شوند و مورد آزار اوباشان قرار نگیرند. خداوند آمرزنده و مهربان است: یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا (الأحزاب/ 59).

ویلیام جیمز، روانشناس معروف، در تأیید این مطلب چنین می گوید: «زنان دریافتند که دست و دل بازی، مایه طعن و تحقیر است، و این امر را به دختران خود یاد دادند» (محمّدی آشنایی، 1370: 35).

6ـ1ـ2) سلامت جسمانی

حجاب، زمینه فساد را که عامل اصلی بیماری های مقاربتی است، از بین می برد و از این طریق، نقش خود را در سلامت جسمانی افراد جامعه ایفا می نماید. به آمار ذیل توجّه نمایید. اگرچه از زمان انتشار آن مدّت ها گذشته است، ولی به خوبی گویای یکی از عوارض فساد می باشد. طبق تحقیقاتی که در ایالات متّحده به عمل آمده، روی هم رفته نود درصد مردم این کشور به بیماری های مقاربتی مبتلا می شوند.

 از این رقم، عدّه ای که در بیمارستان های رسمی آمریکا معالجه می شوند، بالغ بر 360 هزار نفر می باشند. از تمام بیمارستان های ایالات متّحده، 650 بیمارستان تنها به امراض مقاربتی اختصاص داده شده است، در حالی که معادل یک و نیم برابر افرادی که در این بیمارستان ها معالجه می شوند، به پزشک های خانوادگی و خصوصی مراجعه می نمایند (ر.ک؛ همان: 45).

سالانه 30 تا40 هزار کودک بر اثر بیماری های مقاربتی موروثی می میرند و میزان تلفاتی که از این بیماری ها در ایالات متّحده ناشی می شود، از مجموع کلّیّه امراض مختلف غیر از سِل، بیشتر است (ر.ک؛ همان).

دکتر آمبروس لینگ که از مقامات صلاحیّت دار درباره بیماری های آمیزشی است، اعلام کرد که از سال 1957 به بعد، بیماری های آمیزشی در بین جوانان کم سال افزایش قابل ملاحظه ای یافته است. در میان پسران 15 تا 19 سال، 3/67 و مقدار افزایش در میان دختران که همین سن را دارند، 4/65 درصد شده است (ر.ک؛ همان).

بنابراین، یکی از آثار مهمّ رعایت حجاب در جامعه، حفظ سلامتی و دوری از بیماری های مختلف است. در کشورهایی که حجاب و پوشیدگی زنان در آنجا بیشتر است، تعداد بیماران ناشی از گسیختگی جنسی، کمتر است. امام رضا(ع) فرموده اند: «هرگاه بندگان گناهان جدیدی به وجود آورند که تاکنون مرتکب آن نمی شدند، خداوند هم بلاهای تازه ای به وجود می آورد که تاکنون نمی شناختند» (ر.ک؛ محمّدی ری شهری، 1393، ج4: 467).

6ـ1ـ3) استحکام خانواده

شک نیست هر چیزی که موجب تحکیم پیوند خانوادگی و سبب صمیمیّت رابطه زوجین گردد، برای کانون خانواده مفید است و در ایجاد آن باید حدّاکثر کوشش مبذول شود و برعکس، هر چیزی که باعث سُستی رابطه زوجین و دلسردی آنان گردد، زیانمند است و باید با آن مبارزه کرد. فلسفه پوشش و منع کامیابی جنسی از غیر همسرِ مشروع، از نظر اجتماع خانوادگی این است که از لحاظ روانی، همسر قانونی عامل خوشبخت کردن او به شمار برود، در حالی که از نظر سیستم آزادی و کامیابی غیرمشروع، همسر قانونی از لحاظ روانی، یک نفر رقیب و مزاحم و زندانبان به شمار می رود و در نتیجه، کانون خانوادگی بر اساس دشمنی و نفرت پایه گذاری می شود.

از آثار اوّلیّه رعایت حجاب در جوامع، استحکام نهاد خانواده به عنوان کوچکترین و مهم ترین نهاد اجتماعی است. با رعایت اصل حجاب و پوشش در محیط بیرون از خانواده، حریم زن و شوهر حفظ می شود و خانواده صاحب ثبات خواهد شد.

خداوند در سوره نور می فرماید: وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ...: و به زنان باایمان بگو چشمهاى خود را (از نگاه هوس آلود) فروگیرند، و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را ـ جز آن مقدار که نمایان است ـ آشکار ننمایند و (اطراف) روسرى هاى خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود)... (النّور/ 31).

بنابراین، زنان با حجابِ خود موجب تحکیم خانواده شخصی و دیگران می شوند؛ چراکه با حجابِ خود اطمینان و اعتماد شوهرشان را به پاکی خویش جلب می کنند و باعث تحکیم خانواده می گردند، امّا نقش آنان در تحکیم خانواده های دیگر، بدین لحاظ است که مردان از تمتّعات خارج از محدوده زناشویی محروم می شوند و طبعاً به همسران خود بیشتر توجّه می کنند (ر.ک؛ مطهّری، 1373: 89).

6ـ1ـ4) آرامش و امنیّت

زن موجودی گرامی و معزّز و نقش او سرنوشت سازی و تربیت بشر است. ارزش او فراتر از آن است که در معرض و دستخوش ارتباطات و روابط بی مرز باشد (ر.ک؛ قائمی، 1373: 390). حفظ حریم زن باعث مصونیّت او می شود و اوّلین اثر را بر آرامش روحی او دارد؛ زیرا در سایه محفوظ ماندن این حریم بین خود و نامحرم، احساس امنیّت می کند و هیچ کس جرأت تعرّض به او را نمی کند.

 انسان در پناه محافظ، احساس امنیّت و آرامش بیشتری می کند و در صورت پیشامدهای احتمالی، از مصونیّت او برخوردار است. پوشش دینی نیز نگهبان زن از نگاه های آلوده و آسیب های احتمالی است که به زن مصونیّت و آرامش می دهد و هرچه این پوشش کامل تر شود، درصد امنیّت و حفاظت آن بالاتر می رود (ر.ک؛ عظیمیان و بهشتی، 1388: 91).

امیر مؤمنان علی(ع) در این زمینه می فرماید: «پوشیده و محفوظ داشتن زن، مایه آسایش بیشتر و دوام زیبایی اوست» (تمیمی آمدی، 1389: ح5820).

6ـ2)آثار اجتماعی حجاب

6ـ2ـ1) مسئولیّت های اجتماعی

«هر فردی در برابر جامعه خود مسئول است. این مسئولیّت، عام است؛ یعنی هم شامل زن ها می شود و هم شامل مردها. پاره ای از مسئولیّت های زنان به حجاب آنان بستگی دارد. زن اگر حجاب داشته باشد، بار این گونه مسئولیّت ها را بر دوش می گیرد و شخصیّت و عظمت او بالا می رود، امّا اگر جامه مقدّس حجاب را از تن بدرد، از عهده انجام این گونه مسئولیّت ها برنمی آید» (مصطفوی، 1369: 45).

افراد در شبکه های متفاوت جامعه نقش ایفا می کنند؛ شبکه هایی نظیر شبکه مساجد، هیئت های مذهبی و مدارس اسلامی که به نوعی مسیر حرکت آنان برای حفظ هنجارهایی مانند حجاب می باشد (ر.ک؛ شکوری،1390: 6). در جامعه امروزی، اگر فرد در این شبکه ها مسئولیّت اجتماعی نپذیرد، هنجارهای که مربوط به آنها خواهد بود، از بین می رود و فرد به نوعی تنبلی و گاهی انحراف از هنجارهای متعارف جامعه دچار می شود و این انحراف در مسئولیّت های دیگر جامعه نمایان می شود و فرد را از هدف متعال خود دور می کند.

6ـ2ـ2) آزادی زن

«اینکه زنان باید حجاب را رعایت کنند، زور و دستوری از ناحیه مردان نیست تا آزادی آنان را سلب کنند، بلکه وظیفه شرعی آنان است که حجاب را رعایت کنند. زنان باحجاب در فعّالیّت ها و رفت وآمدهای خود آزادترند؛ زیرا مردان بوالهوس اطمینان دارند که اینها طعمه و ملعبه نمی شوند. بنابراین، کمتر بر آنها ایجاد مزاحمت می کنند: «زنِ باحجاب مظهر عفاف شناخته شده است و از این روی، در خانه و خارج از آن مزاحم ندارد و آزادانه دنبال کارها و مسئولیّت های خویش است» (مطهّری، 1373: 100ـ101).

قرآن کریم در دو مورد به این مطلب اشاره فرموده است؛ یکی اینکه می فرماید: یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا: اى پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلباب ها [= روسرى هاى بلند] خود را بر خویش فروافکنند. این کار براى اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، بهتر است (و اگر تاکنون خطا و کوتاهى از آنها سر زده، توبه کنند)؛ خداوند همواره آمرزنده رحیم است (الأحزاب/ 59).

اُمّ سلمه، همسر پیامبر گرامی اسلام، می گوید: «هنگامی که این آیه نازل شد، زنان انصار موقع خروج از خانه، چنان خود را در پوشش سیاه می پوشیدند که گویا روی سَرِ آنها کلاغ نشسته بود و چون کیسه ای سیاه به خود پوشانده بودند که سراپایشان گرفته بود» (طباطبایی، 1370، ج 16: 517).

بنابراین، بی حجابی و بدحجابی، برای زن ها ایجاد مزاحمت می کند، امّا هنگامی که اهل حجاب باشند، مزاحمتی بر آنان نیست. در آیه دیگر خداوند می فرماید: وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّه الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاه وَآتِینَ الزَّکَاه وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا: و در خانه هاى خود بمانید و همچون دوران جاهلیّت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید، و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و خدا و رسول او را اطاعت کنید؛ خداوند فقط مى خواهد پلیدى و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد (الأحزاب/ 33).

6ـ2ـ3) سلامت اخلاق جامعه

همواره باید هرچه به سلامت اخلاق جامعه لطمه می زند، ریشه کن شود و هرچه سلامت اخلاق جامعه را تضمین می کند، تقویت گردد. هرچه گرایش جامعه به حجاب شدّت یابد، از مفاسد اخلاقی و اجتماعی کاسته می شود. سلامت اخلاق جامعه از اهداف عالیه اسلام است. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «بُعِثتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الأَخلاَقِ: من برای تمام کردن مکارم اخلاق مبعوث شدم» (مصطفوی، 1369: 45). حجاب زن، به نصّ قرآن کریم، عفاف اوست و عفاف او، خدمتی است به سلامت جامعه.

زن با پوشش شرعی خود، خانواده را استوار و پابرجا می سازد و بیهوده افراد را تحریک نمی کند و هوس ها را برنمی انگیزد و مردها را به مفسده نمی کشاند. زن با پذیرش حجاب اسلامی، بزرگترین و ارزنده ترین خدمات را به خانواده ها و جوان ها و بالأخره، جامعه می کند؛ زیرا اخلاق، پاکی و فضیلت را رونق و رواج می بخشد. زنانی که جسم خود را پربهاتر از آن می دانند که اجازه دهند هر چشمی از آن تمتّع گیرد، هر هوسی بدان گرایش یابد، بر مسند والای فضیلت نشسته اند. کار این گونه زنان، پیامبرگونه است؛ زیرا بعثت پیامبران به منظور تکمیل و تتمیم اخلاق است.

اسلام از بی حجابی و بدحجابی بیزار و متنفّر است؛ زیرا اینها هستند که با متزلزل کردن اخلاق و فضیلت، اسلام را در بین مردم ضعیف و لگدمال می کنند. زنان باحجاب، خدمتگذار واقعی دین و اخلاق، و زنان بی حجاب و بدحجاب، عامل براندازی و بنیان کنی دین و اخلاق هستند (ر.ک؛ همان: 52).

بنابراین، شرط اصلی سلامت اخلاقی جامعه، پرهیز از سقوط در پرتگاه شهوت است. امام رضا(ع) وجود روابط آزاد بین زن و مرد را علّت بسیاری از جنایات و مفاسد اخلاقی معرّفی می فرماید (ر.ک؛ حرّ عاملی، 1414ق.، ج20: 311).

6ـ2ـ4) حفظ نیروی کار اقتصادی

حجاب عامل حفظ نیروی کار است و باعث می شود که اوقات هر کس در همان مسیر کار صرف شود و وسوسه های ناشی از دیدن ها، چهره سازی ها و طرّاحی برای به دام انداختن ها از بین برود. کشاندن تمتّعات غریزی از محیط خانه به محیط کار، سبب خواهد شد که نیروی کار ضعیف گردد و سرمایه گذاری ها به هدر رود.

از سویی، نقش اقتصادی حجاب در رعایت پوشش اسلامی، زمینه را برای انواع مُدپرستی ها و رقابت های ناشی از آن از بین می برد. اگر زن خود را به خودآرایی ها در جامعه مقیّد نکند و با لباس ساده و مرتّب و در حدّ پوشش لازم در جامعه ظاهر شوند، بسیاری از آفت ها و گرفتاری های ناشی از مُدپرستی، خودبه خود از بین می روند. هزینه سنگین موادّ آرایشی و لباس های گران قیمت، به ویژه با تغییر مداوم مُدها، بار مالی طاقت فرسایی بر دوش خانواده و جامعه تحمیل می کند و به علاوه، باعث هدر رفتن سرمایه های جامعه می شود (ر.ک؛ عظیمیان و بهشتی، 1388: 98).

بنابراین، اسلام با التفات ویژه به مسئله حجاب و پوشش زنان در محیط کار، می خواهد محیط اجتماع از لذّت های ناهنجار جنسی پاک شود و راه را برای حفظ نیروی قدرتمند روحی و جسمی با حضوری معنوی در محلّ کار بگشاید. در مقابل، بی حجابی و بدحجابی باعث سوق دادن لذّت های جنسی از محیط کار و کانون خانواده به اجتماع و در نتیجه، تضعیف نیروی کار افراد جامعه می گردد (ر.ک؛ مطهّری، 1367: 94).

6ـ2ـ5) حفظ استقلال فرهنگی و سیاسی

جوامع اسلامی با پوشش خاصّ خود در قالب حجاب یا سِتر سعی دارند که استقلال فکری خود را در قبول اسلام اعلام کنند. در واقع، «لباس پرچم بدن به حساب می آید که استقلال فکری، دینی، سیاسی و فرهنگی هم محسوب می شود و از همین جا می توانیم به این نتیجه برسیم که تغییر لباس، نشانگر تغییر اندیشه است و به تبع آن، تغییر در مشی و رفتار افراد ایجاد می شود که در آن صورت، استقلال کشور زیر سؤال می رود، به ویژه از آن روی که وضع برون، حکایت از وضع درون آدمی دارد و نشان می دهد که اندیشه وابستگی در درون رخنه کرده، در ظاهر افراد نیز متجلّی شده است» (قائمی، 1373: 385ـ387).

مبارزه برای استقلال فرهنگی، پدیده جدیدی نیست. در طول تاریخ بشر، جنگ فرهنگی، همیشه وجود داشته است؛ به عنوان نمونه، فرعون در برابر موسی(ع) به این حربه متوسّل شده، گفت: «می ترسم آیین شما را دگرگون سازد و یا در این سرزمین فساد برپا نماید!» (غافر/ 26).

بنابراین، یکی از راه های حفظ استقلال فرهنگی و سیاسی، حفظ حجاب است و یکی از جنبه های تهاجم فرهنگی، مبارزه با حجاب بوده است؛ چراکه «حجاب برای جوامع جهان سومی می تواند نوعی مبارزه با استعمار به حساب آید و مانعی بر سَرِ راه مقاصد شوم آنها باشد. زنان الجزیرای در مبارزات خود با قوای مهاجم فرانسه، این مسئله را به خوبی نشان دادند و ضربه خود را به آنان وارد کردند. در واقع، آنان نشان دادند که مسلمانند و غلبه کفر بر اسلام را نمی پذیرند» (عظیمیان و بهشتی، 1388: 97).

اگر حجاب را در جامعه اسلامی لااقل از همین دید بنگریم، به این نتیجه خواهیم رسید که در تعمیم آن از دید سیاسی باید کوشید. در جامعه اسلامی، حتّی یک ملّی گرا هم باید به سبب استقلال وطن خود و حفظ امنیّت خویش حجاب را بپذیرد که البتّه یک مسلمان به سبب ایمان و اعتقاد خود آن را پذیراست. اگر استعمار بتواند عفّت و پوشش را از زن بگیرد، همه چیز جامعه، از جمله مردان آن را می تواند تحت اختیار و سلطه قرار دهد. یکی از رموز موفّقیّت اسلامی ایران نیز در همین بود که زنان به سرعت خود را یافتند و با توسّل به حربه حجاب در مقابل رژیم خودفروخته پهلوی ایستادند و آن را به زانو درآوردند (ر.ک؛ همان).

نتیجه گیری

اثبات تقدّس و تجاذب های حجاب و عفاف در متون دینی سبب ساز گسترش فرهنگ حجاب و عفاف در بین زن و مرد جامعه خواهد شد و سالم سازی نهادهای اجتماعی بدون توجّه به حجاب و فواید آن امکان پذیر نیست. اهمیّت شناسایی حجاب سرچشمه در ضرورت پردازش شخصیّت معنوی زا دارد و عدم وجود الگوهای مناسب برای حجاب و عفاف سبب انتخاب الگوهای نازل حجاب در جامعه می شود.

اصلاح هندسه های معرفتی در باب ترویج مسئله حجاب و عفاف مستلزم ارائه فواید و آثار تربیتی آن است؛ چه اینکه فواید حجاب در حدّی است که بدون آن فرد و جامعه دچار لغزش و آسیب جدّی خواهند شد. آثار فردی حجاب شامل آزادی زن، سلامت جسمی، استحکام خانواده و آرامش و امنیّت و آثار اجتماعی آن، شامل سلامت اخلاقی جامعه، مسئولیّت اجتماعی و حفظ نیروی کار و استقلال فرهنگی و سیاسی می شود. بنابرابن، حجاب را باید رفتاری الهی شمرد که باعث ارتباط بین فرهنگ و دین، عقل و ایمان، سیاست و دیانت و تکامل و اختیار در رفتار انسانی شده است.

مراجع

منابع و مآخذ

قرآن کریم.

ابن درید، محمّد. (1987م.) جمهره اللّغه. بیروت: دارالعلم للملایین.

پاینده، ابوالقاسم. (1373). ترجمه نهج الفصاحه. قم: انتشارات کانون جاوید.

تمیمی آمدی، عبدالواحد. (1389). غُرَرالحِکَم و دُرَرُالکَلِم. قم: انتشارات امام عصر.

حرّ عاملی، محمّدبن حسن. (1414ق.). وسائل الشّیعه. قم: مؤسّسه آل البیت.

شریف الرّضی، محمّدبن حسین. (1390). نهج البلاغه. ترجمه محمّد دشتی، قم: پیام مقدّس.

شکوری، محمّد. (1390). «حجاب میوه عفاف است و عفاف ریشه حجاب». مجلّه فرهنگ دانشگاه علم و صنعت. ش 9. صص 6ـ7.

طباطبائی، سیّد محمّدحسین. (1370). المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمه سیّد محمّدباقر موسوی همدانی. قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیّه قم.

عظیمیان، مریم و سعید بهشتی. ( 1388). «بررسی فلسفه و قلمرو حجاب در اسلام و آثار تربیتی آن». فصلنامه تربیت اسلامی. ش 8. صص 75ـ 103.

علیمردی، مهناز و محمّد مهدی. (1389). «حجاب و پوشش در ادیان زرتشت، یهود و مسیحیّت». فصلنامه معرفت ادیان. ش 3. صص 117ـ 138.

فیّومی، احمدبن محمّد. (بی تا). مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. بی جا: مؤسّسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.

قائمی، علی. ( 1373). حیات زن در اندیشه اسلامی. تهران: انتشارات امیری.

کلینی، محمّدبن یعقوب. (1388ق.). اصول کافی. تهران: دارالکتب الإسلامیّه.

محمّدی آشنایی، علی. (1370). مسئله حجاب. بی جا: ارم.

محمّدی ری شهری، محمّد. (1393). میزان الحکمه. ترجمه حمیدرضا شیخی. قم: انتشارات دارالحدیت.

مصطفوی، سیّد جواد. (1369). حجاب و آزادی. مجموعه سخنرانی و کنفرانس زن. بی جا: سازمان تبلیغات اسلامی.

مطهّری، مرتضی. (1367). مسئله حجاب. تهران: انتشارات صدرا.

ــــــــــــــــ . (1373). نظام حقوقی زن در اسلام. تهران: انتشارات صدرا.

نویسندگان:

اکبر رهنما: دانشیار فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه شاهد

 زهرا علی اکبرزاده آرانی: مربّی و هیئت علمی گروه اتاق عمل دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی قم

 مجید خاری آرانی: دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه شاهد

فصلنامه معارف قرآنی شماره 22

انتهای متن/