بحران اصلی نظم جهانی امروز، تفکر وستفالی است و ایده های انقلاب اسلامی ایران در هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی مبتنی بر حقوق-تکلیف مداری می تواند در ایجاد نظم نوین جهانی مؤثر باشند.



در یک نگاه : از لحاظ هویتی و تمدنی، ایران اکنون بدیلی فاخر و استثنایی برای تمدن غربی است. اگر مدبرانه این گفتمان تمدنی تقویت شود، احتمال جایگزینی تمدنی نیز وجود دارد. ایران اسلامی با هویت مستقل ملی و اسلامی خود، معتدل ترین و فعال ترین بازیگر در میان کشورهای اسلامی، به طور اخص و کشورهای در حال توسعه به طور اعم، شناخته می شود.




گروه بین الملل برهان/ دکتر رضا سیمبر؛ همان طوری که رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری فرمودند، نظام نوین جهانی در حال شکل گیری و تدوین است؛ نظامی که مستلزم یک حالت انتقالی است. ایشان تأکید داشتند که در این برهه ی حساس، مهم ترین وظیفه، افزایش اقتدار کشور برای تأثیرگذاری و نقش آفرینی در فرایند شکل گیری نظم جدید جهانی است که این افزایش اقتدار، مبتنی بر سه پایه ی اصلی «علم و فناوری»، «اقتصاد» و «فرهنگ» است.

 

تجربه ی قرن بیستم به خوبی نشان می دهد که این شرایط، آفریننده ی شرایط سخت و بحرانی و در عین حال، پیچیده و مبهم است. بازیگرانی در آن می بازند و برخی دیگر از آن بهره مند می شوند. وقوع انقلاب کمونیستی روسیه و هم زمانی آن با پایان جنگ اول جهانی این گونه بود. پس از آن، وقوع جنگ دوم جهانی و فروپاشی استعمار، سناریوی مشابهی را از سیکل تغییرات عمده ی جهانی با خود به همراه آورد و این گونه بود که در آخرین دهه ی قرن بیستم نیز فروپاشی دیوار برلین، ترجمان فروپاشی دیوارهای کهنه ی جنگ سرد شد.


ایده ی اصلی یادداشت حاضر این است که بحران اصلی نظم جهانی امروز، تفکر وستفالی است و ایده های انقلاب اسلامی ایران در هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی، مبتنی بر حقوق-تکلیف مداری، می تواند در ایجاد نظم نوین جهانی مؤثر باشند. نوشتار حاضر می کوشد که این موضوع را به بحث بگذارد و با تشریح و تبیین شرایط فعلی، چشم انداز جایگاه ایران را در نظام متحول جهانی به تصویر بکشد. مؤلف امیدوار است که با طرح نظرات خود به شکل اجمالی، راه را برای ارائه ی مباحث بیشتر و منتقدانه در مجامع دانشگاهی، رسانه ها و صاحب نظران بازنماید. قطعاً هریک از محورهای مطرح شده در این نوشتار، خود جای بحث مستقل و مفصلی دارند که نگارنده خود در سایر نوشتارها، به آن پرداخته و درصدد است در آینده راجع به آن ها بیشتر بیندیشد و بنویسد و امیدوار است که طرح تیتروار و مجمل فعلی، جای نقد و بحث و تبادل نظر را در میان اساتید و دانشجویان و دانش پژوهان فراهم آورد.


نظام های جهانی متفاوت در بستر نظم وستفالی

 

پس از شکل گیری معاهدات وستفالی، نظام جهانی دستخوش تحول عمده ای شد. پست وستفالی، نظام مبتنی بر حاکمیت کشورها گردید؛ نظامی که در آن سیاست مداری و قدرت ورزی، شاخصه ی اصلی محسوب می شده است. منافع ملی کشورها همه چیز را تحت تأثیر شدید خود قرار داد. امنیت، صلح، جنگ، حقوق بشر، محیط زیست، توسعه، اتحاد و ائتلاف، سازمان های بین المللی، همه و همه بر مدار دولت مداری شکل گرفتند.


دنیای سیاست با ماهیت قدرت مآبانه ی خود، نظم های گوناگونی را به خود گرفت. اما نظم نیز به نوبه ی خود، امری نسبی بوده است. نظم برای عده ای، به معنای بی نظمی برای عده ی دیگر بوده است. دقیقاً همان طوری که صلح برای عده ای، به معنای جنگ برای افراد دیگر و امنیت برای عده ای، به معنای آشوب و ناامنی برای دیگران است.


در این برهه ها، تاکنون اندیشه های گوناگونی و آن هم عمدتاً ساخته ی غربی ها مطرح شدند که رسالت خود را ایجاد صلح و امنیت مطرح کرده اند که عمده ی آن ها مکاتب رئالیستی، لیبرالی، سازه انگاری و مکاتب انتقادی، مانند اندیشه های چپ بوده اند.


در این دنیای پرآشوب مبتنی بر تفکر وستفالی، در نقطه عطف هایی، ساختار نظام بین الملل دچار تغییرات کلیدی شده است. پیدایش نظام استعماری، با خود جنگ های استعماری را به همراه آورد؛ جنگ های ناپلئونی، جنگ اول جهانی و جنگ دوم جهانی هر سه از مصادیق این گونه جنگ ها بودند.






وستفالی لباس دائمی نظم جهانی بعد از 1648 تاکنون بوده است و نظام های مختلفی هم که به وجود آمده اند، علی رغم تفاوت های گوناگون، در پارادایم واحد و بستر مشترکی عمل کرده اند.





پس از آن، در نیمه ی دوم قرن بیستم، باز تفکر وستفالی در قالب استعمار نو و اندیشه ی قدرت در نظام جهانی در نظم های جدید ادامه یافت و با زایش کشورهای جدید، چهره ی نوینی به دنیا بخشید. اما به طور ساختاری، دنیا همان دنیای منفعت محور تنگ نظرانه ای بود که براساس منافع ملی عمدتاً قدرت های بزرگ استمرار می یافت.


در این میان، حقوق بین الملل و اخلاق تلاش کردند که قیدوبندهایی را بر سیاست بین الملل بزنند. اما همواره تفوق سیاست بین الملل بر حقوق بین الملل و اخلاق به روشنی وجود داشته است. تفکر لائیک نیز دین را از عرصه ی سیاست دور ساخته و تفکرات غیردینی بر نظم جهانی حکم فرما بوده است.


این گونه است که وستفالی لباس دائمی نظم جهانی بعد از 1648 تاکنون بوده است و نظام های مختلفی هم که به وجود آمده اند، علی رغم تفاوت های گوناگون، در پارادایم واحد و بستر مشترکی عمل کرده اند.


الف) بحران های نظم وستفالی در دنیای معاصر

 

نظام جهانی مبتنی بر نظم وستفالی، اکنون سخت دچار بحران ها و چالش های عمده ای است که آن را نیازمند تغییر و تحول می سازد. در اینجا به مهم ترین این چالش ها اشاره می کنیم:


1.      منفعت محوری: روزنه ی تنگ منافع ملی کشورها، که نظام وستفالی به آن دامن زده است، آسیب های گوناگونی را به نظام بین الملل، به کشورها و حتی به افراد وارد آورده است. به عنوان نمونه، در خصوص موضوعات زیست محیطی، وقتی کشورها در مسیر هزینه کردن برای محیط زیست قرار می گیرند، خیلی هزینه نمی کنند و سعی می کنند در نظام ملت کشوری خود، طوری هزینه کنند که به جلب نظر مردم بپردازند تا مردم به آن ها در انتخابات آتی رأی بدهند.


2.      ناسیونالیسم پوچ گرا: وستفالی به مفهوم ناسیونالیسم دامن زده و خیلی از کشورها و ملل را دچار رفتار بیمارگونه ی روانی و شووینیستی کرده است. ملت هایی که خود را به خیال باطل و پوچ برتر قلمداد می کنند، فکر می کنند که خداوند همه ی استعدادها و هوش و مهارت را به آن ها بخشیده است. از آن زمانی که ناپلئون بناپارت بر طبل جنگ کوبید، تا هیتلر که به فاشیسم شکل داد، تا زمانی که ملوسویچ نسل کشی سربینیتسا را آفرید، این بیماری اپیدمیک ناسیونالیستی را در پارادایم وستفالی شاهد هستیم؛ بیماری روانی که بشریت هزینه های زیادی برای آن پرداخته است.



3.      زایش نظام ابرقدرتی: مرزهای محصور، امکانات طبیعی متفاوت، جمعیت مشخص و حاکمیت های گوناگون در این نظام جهانی وستفالی به وجود آمده اند. اما زایش قدرت های بزرگ باعث به وجود آمدن نظام های ارباب-رعیتی متفاوتی در این پارادایم تاریخی تاکنون شده است. قدرت های بزرگ نیز استکباری عمل کرده اند. از زمانی که سیاه پوستان را برای کار اجباری به مزارع استعماری به بردگی می کشاندند تا امروز که دعوا به شکل های گوناگون در ساختار شمال و جنوب عمل می کند، شاهد این فساد متولد در نظام ابرقدرتی هستیم.


4.      تمهید امنیت مضیق: در نظم وستفالی و در نظام های جهانی وابسته به آن، اغلب امنیت مضیق دیده شده است. به این معنا که امنیت عمدتاً نظامی و قدرتی در چارچوب تفکر رئالیستی مهندسی شده است. این تفکر مضیق باعث تأمین سیستم «موازنه ی قدرت» یا «موازنه ی وحشت» شده است که همواره راه را برای برخوردهای نظامی هرچه بیشتری فراهم کرده است و در عین حال، هزینه های سرسام آوری را به کشورها و مردم تحمیل کرده است. به زبان ساده، به جای اینکه بودجه های ملی صرف بهداشت و تحصیل و رفاه مردم شود، به خاطر سیکل سرسام آور موازنه ی قدرت صرف خرید توپ و تانک و تجهیزات نظامی شده است و متأسفانه در این میان، امنیت جامع که شامل امنیت زیست محیطی و امنیت اقتصادی و امنیت انسانی می شود، به فراموشی سپرده شده است.



5.      خودبزرگ بینی کشورها: انحصارگری قدرت توسط دولت ها در نظام بین الملل، آن ها را دچار بیماری دیگری کرده است و آن هم انحصارطلبی در قدرت است؛ به نحوی که به سختی در داخل و خارج مرزهای خود به بازیگران و نقش آفرینان غیردولتی اجازه ی تأثیرگذاری می دهند. دولت ها عمده ی مؤلفه های قدرت را انحصاری در اختیار خود می گیرند و به این سبب راه را برای رشد و تعالی بازیگران غیردولتی می بندند. هنوز جامعه ی سازمان های غیردولتی در زمینه های گوناگون بسیار کم رنگ و اندک هستند و راه بسیار بسیار پُرچالشی برای بسط و گسترش فعالیت های خود دارند.


6.       پارادوکس سازی دولت های غربی: بی سبب نیست که امروزه این همه نفرت نسبت به دنیای غرب و به ویژه آمریکا وجود دارد. مفاهیم مهمی مانند آزادی، دموکراسی و حقوق بشر به شکل ابزاری توسط اینان استفاده می شود. به عبارت دیگر، این موضوع نیز در دنباله ی ایده ی ما در خصوص اندیشه ی وستفالی و تأثیرات آن در نظام بین الملل است که در اینجا نیز وستفالی فسادآفرین شده است. دلیل اصلی بروز این رفتار بیمارگونه ی پارادوکس وار منافع ملی است. این دسته از قدرت ها برای حفظ منافع ملی خود و ارتقای آن، به عنوان نمونه، در خصوص حقوق بشر، دوگانه عمل می کنند. آنجا که در راستای منافع ملی خود می دانند چشم بر نقض حقوق بشر می بندند که نمونه ی بارز آن در قرن گذشته و نه در دهه های پیشین، بلکه همین روزها در بحران غزه به وجود آمد؛ بحرانی که به خوبی ضعف های نظام جهانی فعلی را به منصه ی ظهور رسانید.



7. به انزوا نشستن حقوق و اخلاق بین الملل: همان طوری که قبلاً هم اشاره شد، خصیصه ی اصلی نظم وستفالی، استقرار و بزرگ کردن سیاست بین الملل است. نظم وستفالی در دوراهی سیاست بین الملل و حقوق بین الملل، قطعاً اولی را انتخاب خواهد کرد؛ چون که اصالتاً قدرت مآبانه است و اخلاق و حقوق را فدای امیال و خواسته های خود خواهد کرد. متأسفانه این نقشه ترسیم شده است که راه حقوق و اخلاق را به بن بست می کشاند. نظم وستفالی نظم سیاسی است و جنبه ی اخلاقی ندارد. حقوق بین الملل، به ویژه در خلال قرن گذشته، سخت تلاش نمود که این چهره از نظم وستفالی را تلطیف کند و اگرچه دستاوردهایی در این زمینه داشته است، اما هنوز نتوانسته است که این چهره ی سیاه را روشنی بخشد. این در حالی است که نظام حقوقی مدون در روابط بین الملل نیز عمدتاً غرب ساخته و انحصاراً مبتنی بر خاستگاه های فکری آنان است.





ایران اسلامی با هویت مستقل ملی و اسلامی خود، اکنون علی رغم تبلیغات منفی دشمنان، معتدل ترین و فعال ترین بازیگر در میان کشورهای اسلامی، به طور اخص و کشورهای در حال توسعه به طور اعم، شناخته می شود.





ب) ایران قدرتمند در چشم انداز نظام متحول جهانی

 

حال سؤال اصلی این است که ایران در این نظام متحول جهانی در کجا قرار دارد؟ و قابلیت ها و توانمندی های آن چیست؟ در اینجا درصدد نیستیم که به عوامل و پارامترهای قدرتی ایران بپردازیم که آن را در نوشتارهای دیگر مورد بحث قرار داده ایم. اما ایده ی این قسمت نوشتار، این است که ایران در محور این تحولات قرار دارد و قابلیت های متفاوت و فاخری در این زمینه داراست.


مهم ترین توانایی محوری ایران، قابلیت های فکری و نرم افزارانه ی آن است. نباید فراموش کنیم که این قابلیت به شدت توانایی تغییر را دارد. در این راستا، دو موضوع به ما کمک شایان توجهی می کند: اول غنای فرهنگی و تمدنی ایران زمین و دوم سابقه ی دینی و اسلامی ما. هر دو این مؤلفه ها را می توان با جزئیات توضیح داد که از حوصله ی این نوشتار خارج است، اما نکته این است که هر دو این مؤلفه ها باعث قدرت کاریزمایی ما در دنیا می شود و به همین سبب، همیشه ایران در میان جهانیان، از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. ما می توانیم از لحاظ فکری، با توجه به آسیب هایی که نظم وستفالی داراست و به اختصار به آن ها در بالا اشاره شد، در زمینه های زیر فعال باشیم و مدبرانه برای آن ها، به ویژه در دستگاه دیپلماسی خود، برنامه ریزی کنیم:


1.      ترویج دین در عرصه ی نظام بین الملل: همان طوری که اشاره شد، دنیای غرب نظم وستفالی را از لحاظ معرفتی لائیک بنا نهاد، ولی این تفکر لائیک خسارت های زیادی را به دنیا وارد کرد. دین راستین می تواند راه را برای خیلی از بن بست های جهانی باز کند که اول آن ها اخلاق گرایی است. متأسفانه قدرت و تجمیع آن فسادآور است و در دنیای بین الملل نیز همین طور است. بسیاری از بحران های بین المللی ناشی از بی اخلاقی های موجود در نظم وستفالی است. مهم ترین دستاورد انقلاب اسلامی ایران، رهاورد دین در عرصه ی سیاست است. میراث گفتمانی حضرت امام (ره) بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران نیز همین است.


2.      شکل دادن به انسان حقوق-تکلیف مدار: یکی از مهم ترین ابعاد تفکر اسلامی در بستر انقلاب اسلامی ایران، این است که انسان فقط انسان حقوق مدار و لذت جو نیست. انسان عصر مدرن، تنها حقوق مدار و لذت جو دیده شده است؛ دیدگاهی که در خود دنیای غرب نیز به سختی به چالش کشیده شده است. این انسان لذت جو، هم به خود، هم به سایر انسان ها و حتی به محیط زیست اطراف خود، خسارت های زیادی را وارد آورده است که مسبب اصلی آن، تفکر غربی نهفته در بستر این پارادایم فکری است. حال ایران در مجامع گوناگون، این ایده را مطرح کرده، اما نیازمند آن است که برای آن مدبرانه برنامه ریزی نماید. در این میان، تغییر در تفکر حقوق بشری مبتنی بر فرهنگ و تمدن غربی و همچنین بازتعریف اصل مسئولیت دولت ها، بسیار حائز اهمیت است.



3.      رهبری راهبردی جهان اسلام: امروزه متأسفانه جهان اسلام سخت دچار تشتت و واگرایی است. در اینجا درصدد نیستیم که دلایل این شرایط مورد بحث قرار گیرد، اما ادعا این است که ایران به خوبی دارای قابلیت رهبری حرفه ای و فنی جهان اسلام است که در عین حال، دارای یک عمق راهبردی نیز برای ما هست. عملکرد اخلاق مدارانه ی ایران در جهان اسلام و به ویژه حمایت از جنبش فلسطین و حزب الله لبنان، به خوبی اثبات کننده ی رسالت اخلاقی ما بوده است. در حالی که ما هم می توانستیم در خلال عمر جمهوری اسلامی ایران، مانند بسیاری از کشورها، در مقابل جنایات صهیونیست ها ساکت بنشینیم و صرفاً به مسائل از روزنه ی تنگ منافع ملی خود نگاه کنیم، اما با پایمردی و مساعی جمیله، ایستادگی کردیم و پرچم مقاومت را در اهتزاز نگه داشتیم. اگرچه در این زمینه، هزینه های زیادی نیز پرداخت کردیم، اما اکنون سرمایه ی بسیار خوبی داریم که می توانیم از شخصیت و هویت کاریزمای ملی خود در جهان اسلام استفاده کنیم.


4.      ارائه ی چهره ی معتدل و غیرخشونت طلب از اسلام: علی رغم گذشت بیش از سه دهه از شانتاژهای تبلیغاتی علیه انقلاب اسلامی، اکنون ایران ثابت کرده است که معتدل ترین و مدبرانه ترین تفکر اسلامی را در این منطقه ی آشوب زده داراست. ایران و رهبری آن، همواره خشونت طلبی را محکوم کرده اند و حتی خود قربانی دشمنی های خشونت طلبانه و تروریستی بوده اند. اگر بازیگران منطقه ای و جهانی، اخلاقی و به دور از سیاست دروغ به قضایای فعلی منطقه، به ویژه جریان های سلفی بنگرند، خیلی آسان تشخیص خواهند داد که ایران چه چهره ی معتدلی دارد. این در حالی است که اکنون خود برای مقابله با افراطی گری سلفی به کمک های ایران نیاز پیدا کرده اند و البته به نظر می رسد که قدرت های بزرگ، به ویژه آمریکا، به دنبال تکه تکه کردن کشورهای اسلامی و استقرار سیاستِ تفرقه بینداز و حکومت کن هستند.



5.      طرح عدالت جویی جهانی: همان طوری که به اجمال در بالا اشاره شد، یکی از خصایص منفی نظم وستفالی غیراخلاقی بودن و ناعادلانه بودن آن است. رهاورد اصلی انقلاب اسلامی ایران، عدالت طلبی آن است. این خصیصه نه تنها در جهان اسلام، بلکه در میان کشورهای جنوب نیز طرفداران زیادی را برای ایران به وجود آورده است. به عبارت دیگر، عدالت خواهی خصیصه ی ذاتی بشری است و هر نظم جهانی که نتواند به عدالت منتهی شود، نهایتاً فروخواهد پاشید و امروز یکی از ویژگی های نظم مستقر وستفالی، بی عدالتی در شعب مختلف آن، به خصوص در زمینه های اقتصادی است که سبب شده تا هرچه بیشتر شکاف بین فقر و غنی در دنیا بیشتر شود. در این زمینه، ایران دستاوردهای بسیار خوبی در میان کشورهای جنوب، به خصوص در میان کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین دارد که شایسته است به بهترین شکل، از این سرمایه ی خود در این دوران انتقالی در نظم جهانی، استفاده کند.






ایران به واسطه ی مساعی جمیله که در حمایت از جنبش های آزادی بخش از خود بروز داده است، توانسته که سرمایه ی اجتماعی مقبولی را برای خود در عرصه ی نظام بین الملل، به ویژه در میان کشورهای جنوب و تعداد زیادی از کشورهای اسلامی، فراهم آورد.





فرجام سخن

 

از لحاظ هویتی و تمدنی، ایران ما اکنون بدیلی فاخر و استثنایی برای تمدن غربی است. اگر مدبرانه بتوانیم این گفتمان تمدنی را تقویت کنیم، احتمال جایگزینی تمدنی خود را ارتقا بخشیده ایم. دولت و مردم، دانشمندان و فرهیختگان ما باید به این ظرفیت بالای تمدنی ایمان بیاورند و برای تحقق آن، مجدانه بکوشند. به عبارت دیگر، این منزلت و جایگاه باید به خوبی شناخته شده و برای آن نقشه ی راه تهیه شود. قطعاً ما نیازمند برنامه ریزی عملیاتی برای بهره برداری از این پتانسیل های گوناگون هستیم.


 
یکی از این موضوعات، ارتقای جایگاه علم و فناوری ایران است که در این میان، نخبگان علمی و دانشگاهی ما حائز اهمیت زیادی هستند و به خوبی باید نقش آفرینی کنند. دانشگاه ها و مجامع علمی ما نباید حتی ثانیه ای وقت را از دست بدهند و شایسته است که با تدبیر و با دوری از شعارزدگی، راه را برای به پیش بردن اهداف علمی کشور بازنمایند. در این راستا، سرمایه گذاری بر روی زیرساخت ها، بسیار حائز اهمیت است.


ایران اسلامی با هویت مستقل ملی و اسلامی خود، اکنون علی رغم تبلیغات منفی دشمنان، معتدل ترین و فعال ترین بازیگر در میان کشورهای اسلامی، به طور اخص و کشورهای در حال توسعه به طور اعم، شناخته می شود. ایران اسلامی با پافشاری و حمایتی که در مقابل نظام ناعادلانه ی جهانی داشته و به واسطه ی پایمردی و مساعی جمیله که در حمایت از جنبش های آزادی بخش از خود بروز داده است، توانسته سرمایه ی اجتماعی مقبولی را برای خود در عرصه ی نظام بین الملل، به ویژه در میان کشورهای جنوب و تعداد زیادی از کشورهای اسلامی، فراهم آورد. بنابراین شایسته است به بهترین شکل، از این جایگاه محبوب و پُرجاذبه در دنیا، حداکثر بهره مندی را داشته باشیم تا پس از این دوران انتقالی در نظام نوین بین المللی، ایران از جایگاه ویژه ای در استقرار نظم جدید جهانی برخوردار شود.



نکته ی نهایی که حتماً باید به آن اشاره کرد، حفظ و ارتقای مشروعیت درونی نظام جمهوری اسلامی است. نظام باید سخت بکوشد که بتواند راهکارهای تقویت همکاری ها و همگرایی های لازم را بین همه ی دوستداران نظام ایجاد کند. اختلاف سلیقه ها باشد، اما همدلی و هم رأیی برای حفظ ارزش های انقلاب اسلامی حفظ شود. سطح اشتغال، رفع بیکاری و ارتقای سطح زندگی مردم نیز در مؤلفه ی اقتصادی حائز اهمیت هستند. باید درون را چنان قوی و قدرتمند کنیم که بتوانیم هرچه بهتر به عنوان الگویی مؤثر در سطح منطقه ای و جهانی ایفای نقش نماییم.*


* دکتر رضا سیمبر، دارای مدرک دکترای علوم سیاسی، روابط بین الملل از دانشگاه «یوساوث ویلز سیدنی» استرالیاست. وی مدیرگروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه گیلان است.
همرسانی کنید:

طراحی و پیاده سازی توسط: بیدسان