خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه _ فاطمه ترکاشوند: وقتی سنگ پرانی به ماشین های درحال حرکت در طول یک ماه ونیم گذشته چند ده مجرم را به پایگاه های نیروی انتظامی باز کرده و نهایتا دو مورد از آن ها منجر به جرح و قتل راننده ها شده است، وقتی شخصی خشمگین صراحتا به آتش زدن خودروهای گران قیمت از روی حسادت اعتراف می کند، وقتی پای عربده کشی و شرارت به مناطق امن بالای شهر باز می شود یا خواستگاری خشمگین اقدام به تخریب ماشین های تمام کوچه محبوب خود می کند، دیگر نمی شود همه چیز را اتفاقی دانست بلکه الگوهای رفتاری مشابه، نشان از انگیزه های مشترکی دارند که نمی تواند بی ارتباط با وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگ باشد.

تا این جا، مساله ساده و روشن به نظر می رسد اما پیچیدگی اش آن جا آغاز می شود که درباره برخورد رسانه ای با این مسائل با سردرگمی و استیصال مواجه شویم. کافی است به یاد بیاورید که چند سال پیش اقدام گرداندن اشرار در خیابان های پایتخت با انبوهی از واکنش های متضاد مواجه شد و هرچند انتظار می رفت این اقدام موجب ایجاد بازدارندگی از طریق ایجاد هراس در مجرمان بالقوه و افزایش احساس امنیت در سایرین شود، اما واکنش ها متفاوت از پیش بینی ها بود. این، تنها یکی از اقدامات رسانه ای ناکام بود و حالا که آسیب های اجتماعی و به تبع آن ها برخی جرائم، رو به پیچیدگی گذاشته اند انتظار می رود که رسانه ها با سرعت و دقت بیشتری به نحوه پوشش این دست مسائل فکر کنند.

در این باره با محمدرضا محبوب فر عضو انجمن جامعه شناسی ایران و پژوهشگر آسیب های اجتماعی گفت وگو کردیم.

* آقای محبوب فر از آن جا که انگیزه های مشابه روانی و الگوهای رفتاری مشترکی مثل تخریب خودرو که اولین نشانه سطح طبقاتی افراد است، در هر ۴ پرونده ای که اخیرا در این باره مطرح شده اند، مشاهده شده؛ به نظرتان آیا می توان این چند پرونده را در یک دسته تحلیل کرد؟

بله. مشابهت ها می تواند از ابعادی این پرونده ها را در یک دسته قرار دهد و من فکر می کنم این مسئله بیشتر مربوط به شکاف طبقاتی فاحش در جامعه است. این مسئله باعث شده که تورم، گرانی، بیکاری و فقدان درآمد کافی برای اداره زندگی، تبدیل به نوعی عقده روانی و حسادت شود و پیامد دومینویی این عقده ها، خشونتی است که در جامعه نهادینه و فراگیر می شود. از این حیث تمام این پرونده ها را می شود در یک دسته قرار داد که نوک کوه یخ است.

* چرا در همه این پرونده ها، مجرم به سراغ خودروها می رود؟

از برخی از این ها پرسیده شده که انگیزه ارتکاب به جرم شان چه بوده و آن ها پاسخ داده اند که یک احساس درونی به ما می گفت این کار را انجام دهیم. خب این احساس درونی چیست؟ حقارت، تحقیرشدن، عقده و حسادت و نبود امکانات اولیه برای یک زندگی شرافتمندانه و آبرومندانه که همه این ها در فرد به صورت اعمال خشونت علیه ظواهر رفاه مادی دیگران بروز می کند. درواقع این خشونت، نوعی اعتراض است و این وقایع را باید صدای اعتراض جامعه به شکاف طبقاتی دانست. یعنی بر اساس آمار الان ۶۰ میلیون نفر از مردم زیر خط فقر و ۴۰ میلیون نفر از آن ها زیر خط فقر مطلق هستند.

بنابراین این اعتراض ها به شیوه های مختلفی ابراز می شود مثل خشونت و پرخاشگری، چه در محیط خانه و چه بیرون از آن، سرقت، خودکشی، قتل های ناموسی و خانوادگی، فحشا و مواردی از این دست همه می توانند اشکالی از اعتراض باشند. اما تنها تفاوت این شکل اخیر از خشونت در این پرونده ها این است که با حسادت و حقارت و عقده، همراه شده که خیلی هم خطرناک است چون نشان می دهند مردم دارند در اعتراض به وضع موجود، دیگران را هدف اعمال خشونت قرار می دهند.

* ما غالبا شکل های اعتراضی را به صورت خودآگاه در فرد معترض پیدا می کنیم و فرد در عین سلامت روانی به قصد اعتراض، اعمال خشونت می کند اما در این پرونده ها به نظر می رسد مجرمان فاقد نوعی صلاحیت روانی هستند و این اعمال را به صورت ناخودآگاه مرتکب شده اند. چه فرقی بین این دوشکل اعتراض وجود دارد؟ کدام خطرناک تر است؟

در همه افراد یک ضمیر ناخودآگاه وجود دارد که مسائل او در آن انباشته می شود. مسئله این است که در شرایط موجود، این ضمیر ناخودآگاه در برخی فعال و تحریک شده است و زمینه ها و بسترش هم همان مسائلی است که عرض شد. ما یک پژوهشی را انجام دادیم که در آن، بخشی از این افرادی که در جامعه دست به خالی کردن عقده های حقارت خود می زنند، علنا اعلام کردند که ما اگر به صورت علنی بخواهیم اعتراض کنیم سرکوب خواهیم شد و ترجیح می دهیم که دست به اعمالی بزنیم که بزرگ باشد و سروصدا کند اما در عین حال از مهلکه بگریزیم. البته الان نیروی انتظامی واحدی را در امتداد اطلاعات سپاه و وزارت اطلاعات، تحت عنوان واحد اطلاعات نیروی انتظامی دایر کرده که به این مسائل رسیدگی می کند. الان مثل گذشته نیست که خرید و فروش سلاح یا مثلا فرار پس از تصادف منجر به مرگ در خیابان و مسائلی از این دست قابل ردیابی نباشد.

حقارت، تحقیرشدن، عقده و حسادت و نبود امکانات اولیه برای یک زندگی شرافتمندانه و آبرومندانه که همه این ها در فرد به صورت اعمال خشونت علیه ظواهر رفاه مادی دیگران بروز می کند. درواقع این خشونت، نوعی اعتراض است و این وقایع را باید صدای اعتراض جامعه به شکاف طبقاتی دانست

این افراد هم در اعتراض های مدنی که امکان دستگیری وجود دارد وارد نمی شوند بلکه به صورت منفرد با خشونت های بزرگ و عریان وارد می شوند و غافل از این هستند که نیروی انتظامی در کمین آن هاست. اما من به این افراد توصیه می کنم اگر اعتراضی هم دارند این اعتراض عاری از خشونت و مدنی باشد. چون سال آینده همزمان است با اجرای لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ و با حذف ارز ترجیحی، لاجرم سال جدید را با دلار ۳۵هزار تومان و شوک تورمی آغاز خواهیم کرد و بر اساس تحقیقاتی که صورت گرفته، ۶۰-۷۰درصد جامعه مخالف این موضوع هستند و ۳۰درصدشان گفته اند راهی نداریم جز این که روانه خیابان بشویم و اعتراض کنیم. من پیشنهاد می کنم اگر قرار است اعتراضی صورت بگیرد که به حق هم هست و نشانه مطالبات مردمی است، عاری از خشونت و آرام باشد تا طرف مقابل هم که دولت و نیروهای انتظامی هستند، مجبور به اعمال خشونت نشود. من فکر نمی کنم این دست رفتارهای خشونت بار اعتراضی فرجام مطلوبی برای جامعه داشته باشد و این افراد باید تلاش کنند راه های دیگری برای اعتراض خود در پیش بگیرند.

* مخاطب ممکن است به پاسخ های شما از این زاویه منتقدانه نگاه کند که همه ما در این جامعه زندگی می کنیم اما اکثریت مان برای اعتراض به بی عدالتی ها دست به چنین اقدامات خشونت آمیز منجر به قتل نمی زنیم و این نشان دهنده وضعیت روانی مرتکبان است. آیا می شود این وضع را به همه تعمیم داد؟

من به این مساله از منظر تاب آوری نگاه می کنم. تاب آوری از یک فرد به فرد دیگر متفاوت است. شاید فردی که به دیگری خرده می گیرد و با چنین رفتارهایی مخالفت می کند شاید خودش چند ماه دیگر مجبور شود دست به چنین اعمالی بزند چون تاب آوری در طول زمان خودش را نشان می دهد. البته یک طرف مسئله تاب آوری است اما از طرف دیگر، سطح سواد و آگاهی و تحصیلات و سطح زندگی و موقعیت اجتماعی افراد که فرهنگ را تشکیل می دهد، هم مطرح است. فرهنگ مجموعه ای از باورها، ارزش ها و رفتارها و هنجارهاست. اگر فرهنگ در جامعه متلاطم خدشه دار شود و به سمت نامطلوب متحول شود، با چنین پدیده هایی مواجه خواهیم شد یعنی تاب آوری کاهش پیدا می کند و نهایتا فرد دست به چنین اعمالی می زند.

از بعد روانی هم این دست افراد در ناخودآگاه شان، نوعی حسادت و عقده و خشونت وجود دارد. یعنی این ها قبلا در طول زندگی شان این مسائل را تجربه کرده اند. منتها دولت و حکومت به عنوان مصلح اجتماعی، نباید اجازه دهد که این ناخودآگاه فعال شود و افراد این ناخودآگاه را خودآگاه کرده و دست به چنین اعمالی بزنند. حالا حکومت چطور باید جلوگیری کند؟ از طریق بهبود شرایط زندگی برای اقشار مختلف مردم که این افراد آسیب دیده هم درمیان شان هستند. از طریق آموزش، ایجاد رفاه و تامین امکان رفع و بهبود مشکلات. خب وقتی چنین چیزی وجود ندارد و از طرفی بی عدالتی هم چاشنی آن می شود، چنین نتایجی ناگزیر است.

* یعنی بیش از آن که درگیر بعد اقتصادی داستان بی عدالتی باشیم درگیر بعد فرهنگی آن هستیم؟

دقیقا همین طور است. وقتی وجوه اقتصادی مثل رفاه نسبی و افزایش سطح درآمد و غیره در کشور نادیده گرفته می شود، می توانید مطمئن باشید که بعد وجه فرهنگی هم خواه ناخواه نادیده گرفته می شود. یعنی این دو وجه اقتصادی و فرهنگی ملازم هم هستند و توسعه اقتصادی و توسعه فرهنگی به طور درهم تنیده اتفاق می افتند. می خواهم بگویم مسئولین کشور به فکر توسعه به معنای واقعی آن نیستند وگرنه وضع فرهنگ و اقتصاد و شرایط اجتماعی این طور نبود.

یک پژوهشی را انجام دادیم که در آن، بخشی از این افرادی که در جامعه دست به خالی کردن عقده های حقارت خود می زنند، علنا اعلام کردند که ما اگر به صورت علنی بخواهیم اعتراض کنیم سرکوب خواهیم شد و ترجیح می دهیم که دست به اعمالی بزنیم که بزرگ باشد و سروصدا کند اما در عین حال از مهلکه بگریزیم

* امکانی وجود دارد که دست کم به طور بالقوه وضعیتی را در نظر بگیریم که در آن، جامعه شرایط اقتصادی نامطلوب و ناپایداری را تجربه می کند اما به لحاظ فرهنگی قدرت کنترل خود را دارد؟

چنین امکانی وجود ندارد. نمی توانید تصور کنید که اقتصاد فروپاشیده و ورشکسته باشد اما اوضاع فرهنگی و اجتماعی جامعه، مناسب و مطلوب باشد. در هیچ کشوری امکان پذیر نیست حتی در کره شمالی! اقتصاد کره شمالی، یک اقتصاد باثبات است و سیاست یکنواختی دارد که مردم پذیرفته اند و عدالت اجتماعی و اقتصادی ایجاد شده و شکاف طبقاتی وجود ندارد.

* شکاف وجود ندارد یا دیده نمی شود؟

نه اصلا وجود ندارد. مطمئن باشید اگر وجود داشت دیده می شد و آن را علیه دستگاه حاکمه مطرح می کردند. آن هم با این همه دشمنی که کره شمالی دارد. ولی چنین چیزی سراغ نداریم و اگر هم بوده سریعا آن فرد را اعدام یا برکنار کرده اند. یعنی اقتصاد و فرهنگ و اخلاقیات به هم وابسته اند.

* پنهان کردن این شکاف طبقاتی موجود در جامعه می تواند یکی از راهکارهای کنترل بروز خشونت های ناشی از عقده ها و حسادت ها باشد؟

به هیچ وجه!

* به نظر شما رسانه ای شدن این دست مسائل به بروز خشونت ها دامن نزده است؟

نه بلکه جامعه تازه آگاه می شود و دستگاه های حاکمیتی و امنیتی و اطلاعاتی آگاه می شوند و وقتی جامعه آگاه شد از طرفی رسانه ها به رسالت خودشان عمل کرده اند و از طرف دیگر، افشای آن موجب جست وجو برای راه حل هایش می شود. مهم ترین نتیجه رسانه ای شدن این اتفاقات این است که این ها از زیر جامعه و کف آن به روی جامعه و سطح می آیند و تاثیر آن هم این است که من و شما درباره آن گفت وگو می کنیم و منتشر می شود و هم حکومت و هم دولت متوجه می شوند که در آینده باید چه راه هایی را برگزینند و چطور حرکت کنند. آسیب های اجتماعی خصوصا این پدیده های نوظهور مثل سرقت اولی ها و عقده ها و خشونت ها باید طرح شوند و بدانید که اگر مخفی بماند، قطعا دامنه آن فراگیرتر خواهد شد.

* نمایش مجازات این دست مجرمان، کمکی به محدود شدن این خشونت ها خواهد کرد؟ اقداماتی مثل گرداندن مجرمان شرور در سطح شهر، پیش تر با واکنش های متضادی از سوی مردم مواجه شده بود.

شخص مخالفم چه با مانور مجازات چه حتی با اصل مجازات این دست مجرمان در شکل هایی مثل شلاق و اعدام و زندان، چرا که این دست مجرمان خودشان قربانی ساختارهای اقتصادی هستند که امروز در جامعه سرباز کرده است. بهترین مجازات برای این ها این است که تحت مشاوره روان شناختی و مورد حمایت اقتصادی و اجتماعی و معنوی قرار گیرند و همزمان با این اقدام، بسترهای تشدید این مشکلات را در جامعه از بین برد. به هرحال اگر بنا بود گرداندن این مجرمان جواب بدهد، تا الان جواب داده بود در حالی که الان آمار جرم هایی از این دست افزایش پیدا کرده است.