در حال بارگذاری... لطفا صبر کنید.
اقتصادآنلاین - امیررضا محمدی؛ در چند سال گذشته، عواملی مانند ویروس کرونا، و نبرد روسیه و اوکراین، تأثیر قابل توجهی بر قیمت جهانی مواد غذایی گذاشته است. بسیاری از کارشناسان نیز تغییرات اقلیمی را در افزایش قیمت مواد غذایی در بازارهای جهانی موثر می دانند. از سوی دیگر، رشد بالای نرخ تورم در داخل ایران، علی الخصوص از سال ۹۷ به بعد، محرک اصلی رشد قیمت مواد غذایی در داخل است.
اما این افزایش قیمت تا کنون چه تأثیری بر مصرف خانوارها داشته است؟
داده های مرکز آمار ایران، نشان می دهد شاخص قیمت مصرف کننده برای گروه خوراکی ها و آشامیدنی ها از عدد ۷.۱ در فروردین ماه سال ۱۳۹۰، به عدد ۲۳۶.۹ در مردادماه سال ۱۴۰۲ رسیده که بیانگر رشد ۳۲۳۶ درصدی است. برای درک بهتر این عدد، می توان این گونه بیان کرد که اگر خرید یک سبد مشخص از خوراکی ها و آشامیدنی ها در فروردین ماه سال ۹۰، ۱۰۰ هزار تومان هزینه داشت، برای خرید همان سبد در مرداد ماه ۱۴۰۲ باید ۳ میلیون و ۳۳۶ هزار تومان بپردازید.
در واقع می توان گروه خوراکی ها، آشامیدنی ها و دخانیات را محرک اصلی رشد شاخص قیمت مصرف کننده در ۱۲ سال گذشته به حساب آورد. در سال ۱۴۰۱، شاخص قیمت مصرف کننده برای گروه خوراکی ها، آشامیدنی ها و دخانیات بیشترین رشد خود در ۱۰ سال گذشته را ثبت کرد. هزینه های خانوار برای تهیه یک سبد مشخص از این گروه، در سال ۱۴۰۱ حدود ۷۰ درصد رشد داشته است. این شاخص در سال ۱۴۰۰ نیز رشدی ۵۰ درصدی را تجربه کرده بود.
در این بین، بیشترین رشد سطح قیمت ها مربوط به گروه های روغن و چربی ها با رشد ۴۹.۷ برابری (۴۸۷۶ درصدی)، سبزیجات (سبزی ها و حبوبات ) با رشد ۴۶.۹ برابری (۴۵۹۷ درصدی)، ماهی ها و صدف داران با رشد ۴۳.۳۹ برابری (۴۲۴۹ درصدی) بوده است.
سایر کالاهای اساسی نیز رشد قیمتی بالایی را ثبت کرده اند. شاخص قیمت مصرف کننده برای گروه گوشت قرمز و گوشت ماکیان در فروردین ماه سال ۱۳۹۰ عدد ۸.۵، و در مردادماه سال ۱۴۰۲ عدد ۳۱۱.۱ گزارش شده که بیانگر رشد ۳۵۶۰ درصدی است. این شاخص برای گروه نان و غلات نیز از عدد ۸.۹ در فروردین ماه سال ۱۳۹۰ به ۲۱۲.۱ در مردادماه سال ۱۴۰۲ رسیده که رشد ۲۲۸۳ درصدی را روایت می کند.
همچنین طبق آمارهای مختلف، قیمت گوشت گوسفند از ۲۵ هزار تومان در سال ۱۳۹۱، به ۵۰۰ هزار تومان در سال ۱۴۰۱ رسیده است. قیمت گوشت گوساله نیز از ۲۶ هزار تومان در سال ۱۳۹۱ به ۴۰۰ هزار تومان در سال ۱۴۰۱ رسیده است. قیمت مرغ نیز از حدود ۳۳۰۰ تومان در سال ۱۳۹۰، به حدود ۷۸ هزار تومان در شهریور ۱۴۰۲ رسیده است.
طبق گزارشات مرکز آمار ایران و اظهارات مقامات رسمی، سرانه مصرف گوشت قرمز در کشور از ۱۲ کیلوگرم در سال ۱۳۹۱، به ۴ کیلوگرم در سال ۱۴۰۱ رسیده است. مرکز پژوهش های مجلس نیز گزارشی به بررسی مصرف کالاهای اساسی در سال های ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰ پرداخته است.
طبق این گزارش، میانگین مصرف گوشت قرمز در بازه زمانی ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰، به میزان ۴۱ درصد کاهش یافته است. رشد بالای قیمت در این گروه را می توان دلیل اصلی این کاهش مصرف عنوان کرد.
مصرف مرغ نیز در ده سال گذشته روندی کاهشی را تجربه کرده است. تنها در سال ۱۴۰۰، مصرف مرغ در کشور ۱۰.۸ درصد کاهش داشته است. کاهش مصرف مرغ از سال ۹۷، با وجود اختصاص ارز ترجیحی، سرعت بیشتری نسبت به سال های پیشین داشته است. همچنین طبق اظهارات مشاور عالی اتحادیه مرغداران گوشتی، سرانه مصرف مرغ از ۳۲ کیلوگرم به ۲۶ کیلوگرم رسیده که کاهش ۱۸.۷۶ درصدی را بیان می کند.
مصرف شیر نیز کاهش قابل توجهی را تجربه کرده است. سرانه مصرف شیر در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۰ حدود ۴۶.۸ درصد کاهش داشته است. این کاهش مصرف از سال ۹۷ شدت بیشتری گرفته به طوری که تنها در سال ۱۴۰۰، سرانه مصرف شیر کاهش ۱۰ درصدی را تجربه کرده است.
شاخص قیمت مصرف کننده برای گروه شیر، پنیر و تخم مرغ، از عدد ۷.۱ در فروردین ماه سال ۱۳۹۰، به عدد ۲۴۳.۸ در مردادماه سال ۱۴۰۲ رسیده که بیانگر رشد ۳۳۳۳ درصدی است.
مصرف برنج نیز مانند سایر کالاها روندی کاهشی را تجربه می کند. میانگین مصرف برنج در سال ۱۴۰۰، نسبت به سال ۱۳۹۰، ۲۸ درصد کاهش داشته است. نمودار زیر، سرانه مصرف برنج در بازه زمانی ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰ را نشان می دهد.
با این حال مشاهده می شود که مصرف تخم مرغ در این سال ها تغییر قابل ملاحظه ای نداشته و حتی بیشتر نیز شده است. نمودار زیر، سرانه مصرف تخم مرغ در بازه زمانی ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰ را نشان می دهد. مشاهده می شود مصرف این ماده غذایی در سال های ۱۳۹۲ الی ۱۳۹۷ کاهشی بوده است. با این حال، از سال ۱۳۹۷ و با رشد قیمت گوشت قرمز و مرغ و کاهش مصرف آن ها، مصرف تخم مرغ افزایش داشته است.
این مسئله بیانگر این است که با رشد قیمت ها، خانوارها مصرف تخم مرغ را جایگزین مرغ و گوشت کرده اند.
به طور کلی می توان مشاهده کرد که دریافت کالری روزانه در بازه زمانی ۱۳۹۰-۱۴۰۰ کاهش قابل ملاحظه ای را تجربه کرده است. این کاهش، از سال ۱۳۹۷ و با رشد قیمت مواد غذایی شدت می گیرد. این مسئله، می تواند تأثیر قابل توجهی بر وضعیت سلامت در گروه های درآمدی پایین داشته باشد.
نمودار زیر تغییرات مصرف سرانه خوراکی ها در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۰ را نشان می دهد. همانطور که پیش تر گفته شد، به طور کلی مصرف گوشت قرمز، شیر، مرغ و برنج با کاهش همراه بوده است. از سوی مقابل، مصرف تخم مرغ افزایشی بوده است.
باید توجه داشت که سبد مصرفی خانوار در دهک های مختلف متفاوت است. در دهک های پایینی، گروه خوراکی ها سهم بیشتری از سبد هزینه های یک خانوار دارد. بنابراین رشد قیمت خوراکی ها، آسیب بیشتری در گروه های کم درآمد به همراه دارد. این مسئله، تنها به کاهش مصرف و جایگزین کردن تخم مرغ به جای گوشت ختم نمی شود و می تواند با شیوع سو تغذیه، سلامت خانوارها در این گرو ه های درآمدی را به خطر بیاندازد.
همچنین باید توجه داشت این خانوارها توان تهیه مواردی مانند مسکن و خودرو به عنوان یک کالای سرمایه ای جهت حفظ ارزش پولشان را ندارند. بنابراین تورم برای این گروه ها هیچ منفعتی ندارد. در حالی که افراد پردرآمد، به دلیل داشتن مسکن، خودرو، و کالاهای سرمایه ای مختلف که قیمتشان با تورم رشد می کند، آسیب کمتری از رشد نرخ تورم می بینند.
طبق گزارش سازمان غذا و کشاورزی (فائو)، در سال های ۲۰۲۰-۲۰۲۲ حدود ۵.۳ میلیون نفر از جمعیت ایران با سو تغذیه دست و پنجه نرم می کنند. این عدد در سال ۲۰۰۰-۲۰۰۲، ۳ درصد اعلام شده است. در واقع در سال ۲۰۰۰-۲۰۰۲، حدود ۵ درصد از جمعیت ایران با سو تغذیه درگیر بوده است. در حالی که این عدد در سال ۲۰۲۰-۲۰۲۲ به ۶.۱ درصد رسیده است.
البته باید توجه داشت این نرخ به نسبت سال های ۲۰۱۶-۲۰۱۸ کاهشی بوده است. در این سال، نرخ سو تغذیه در ایران به ۷.۲ درصد رسیده بود. بیشترین نرخ سو تغذیه نیز مربوط به سال های ۲۰۱۰-۲۰۱۲ بوده است. نمودار زیر، تعداد افراد درگیر با سو تغذیه، و درصد آن نسبت به جمعیت کل کشور را نشان می دهد.
عرضه سرانه پروتئین نیز از سال ۲۰۱۴-۲۰۱۶ تا کنون کاهشی بوده است. عرضه سرانه پروتئین در سال مذکور، روزانه ۸۵.۷ گرم بوده است. در حالی که این نرخ در سال ۲۰۱۸-۲۰۲۰ به ۸۲.۷ گرم در روز رسیده است.
مهم ترین اقدامات دولت برای کنترل قیمت مواد غذایی، اعطای ارز ترجیحی، و قیمت گذاری دستوری بر روی برخی از کالاهای اساسی بوده است. پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۹۷، دولت به تخصیص ارز ترجیحی به بسیاری از گروه ها، من جمله مواد غذایی اقدام کرد.
با این حال، داده های مختلف نشان می دهد این سیاست در کنترل قیمت ها موثر نبوده است. به عنوان مثال، می توان به رشد قیمت مواد غذایی، با وجود تخصیص ارز ترجیحی اشاره کرد. از سال ۹۷ تا کنون، شاخص قیمت خوراکی ها از عدد ۲۵.۵ به عدد ۲۳۶ رسیده که رشدی ۸۲۵ درصدی را نشان می دهد. از سوی دیگر، حتی در صورتی که بخشی از کالاهای وارداتی با ارز ترجیحی، با قیمت ارزان تر به دست مصرف کننده برسد، بازهم سهم دهک های ثروتمند می شوند و دهک های کم درآمد بهره مندی کمی از این نوع یارانه دارند. از سوی دیگر واردات ارزان قیمت، باعث می شود تا تولید داخل مزیت رقابتی خود را از دست داده، و به سمت ورشکستگی حرکت کند که این مسئله خود امنیت غذایی کشور را تهدید می کند.
در واقع در این سال ها درآمدهای نفتی کشور، صرف اختصاص ارز ترجیخی به کالاهای مختلف شده است. با این حال قیمت این کالاها همواره با افزایش رو به رو بوده و این سیاست تنها به هدررفت منابع ارزی کشوری منجر شده است. اگه مخرب بودن اعطای ارز ترجیحی بارها توسط اقتصاددانان بیان شده، و حتی دولت سیزدهم در شروع به کار خود به حذف این ارز اقدام کرد، باز هم از دی ماه سال گذشته این سیاست توسط بانک مرکزی به اجرا درآمده است.