خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: فوکوزاوا یوکیچی به عنوان متفکر بزرگ اقتصادی و پدر روشنگری در ژاپن شناخته می شد و متاسفانه ما ایرانیان شناخت کمی از آرا و افکار او داریم. آنچه می خوانید از جمله تولیدات رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن است که سارا شیرازی، کارشناس ارشد مطالعات ژاپن آن را به رشته تحریر درآورده است. شیرازی در این مطلب و تفکرات و دیدگاه های موثر یوکیچی را مورد بررسی قرار داده است.

اهمیت فوکوزاوا در این است که او به درستی توانست هم زمان به اهمیت دانش و دستاوردهای صنعتی غربی ها و ضرورت گرفتن این دانش پی ببرد و در عین حال نسبت به اخلاقیات غربی و شیوه های استعمار آنها و ضرورت پرهیز از فرهنگ غربی هشدار دهد. به عبارتی او غرب را به صورت یک کلیت یکپارچه منفی نمی دید و اصرار به اخذ و اقتباس دانش از آنها و بومی کردن آن دانش در ژاپن داشت.

با این گزارش در ادامه همراه شوید:

رمز و راز پیشرفت خیره کننده ژاپن با وجود فقر منابع زیرزمینی و کثرت بلایای طبیعی همواره پرسش برانگیز بوده است؛ پرسشی که پاسخ های بسیار متنوعی به دنبال داشته است. به سخن دیگر ژاپن چگونه توانست مفاهیم تمدن و توسعه غربی را غربال گری و عناصر مطلوب آن را اقتباس کند و در تلفیق و انطباق با سنن و فرهنگ خود به کار گیرد و به یک قدرت بزرگ اقتصادی در جهان تبدیل شود.

این نوشتار در تلاش است تا برای روشن ساختن بخشی از پاسخ به این پرسش، به اختصار به اندیشه ها و آراء فوکوزاوا یوکیچی (۱۹۰۱-۱۸۳۵)، متفکر بزرگ اقتصادی و پدر روشنگری در ژاپن بپردازد، چرا که اندیشه و آراء فوکوزاوا را می توان نماد بارز تلاش متفکرین ژاپنی برای اقتباس عناصر مطلوب تمدن غربی و انطباق آنها با فرهنگ ژاپن به منظور گام نهادن در مسیر توسعه اقتصادی به شمار آورد.

فوکوزاوا بدون تردید یکی از تاثیرگذارترین متفکرین ژاپنی در این مسیر بود، همان که امروز، چهره اش بر روی اسکناس ۱۰ هزار ینی ژاپنی (با ارزش ترین اسکناس ژاپنی) نقش بسته است.

* زندگی و شکل گیری تفکرات فوکوزاوا

یوکیچی فوکوزاوا در سال ۱۸۳۵ در اوساکا متولد شد. او پسر دوم یک مقام خزانه داری در ناکاتسو، استان واقع در شمال کیوشو جنوبی ترین جزیره از چهار جزیره اصلی ژاپن بود. پدر وی هنگامی که یوکیچی کودک بود درگذشت و خانواده اش گرفتار فقر شدند. فوکوزاوا ناگزیر شد برای امرار معاش، بیشتر دوره نوجوانی خود را به انجام کارهای مختلف بگذراند تا اینکه در ۱۴ سالگی توانست پولی را برای آغاز تحصیلات به دست آورد و در مدرسه، پیشرفت بسیار سریعی داشت و تقریباً در همه دروس سرآمد بود.

ژاپن در سال ۱۸۵۹ سه بندر از جمله بندر یوکوهاما را به روی بازرگانان غربی گشود و در این زمان، فوکوزاوا که به زبان هلندی تبحر داشت در شهر بندری یوکوهاما شروع به یادگیری زبان انگلیسی کرد. تسلط او به زبان انگلیسی و اثبات توانایی هایش موجب شد از سوی شوگان های توکوگاوا برای پیوستن به اولین هیات اعزامی ژاپن به آمریکا انتخاب شود و به عنوان مترجم، نخستین فرستادگان دولت ژاپن به ایالات متحده آمریکا را در بهار ۱۸۶۰ همراهی کردفوکوزاورا پس از مدرسه برای تحصیل در رشته تفنگ داری به ناگازاکی، محل استقرار تجار هلندی رفت. در آنجا به یادگیری زبان هلندی (ران گاکو) پرداخت و به ترجمه آثار ادبی اروپایی ها روی آورد. تسلط وی به زبان هلندی دریچه ای را برای آشنایی با مفاهیم تمدن غربی گشود و مطالعه و درک مفاهیم تمدن غربی را آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به شهر ادو (توکیوی کنونی) رفت. اندیشه های فوکوزاوا زمانی شکل می گرفت که ژاپن پس از یک دوره طولانی انزوا، در نظر داشت درهای کشور را به روی خارجیان بگشاید و ورود ناوگان ایالات متحده آمریکا در تابستان ۱۸۵۳، هنگامی که یوکیچی ۱۸ ساله بود، تأثیر به سزایی در جهت گیری زندگی او داشت.

ژاپن در سال ۱۸۵۹ سه بندر از جمله بندر یوکوهاما را به روی بازرگانان غربی گشود و در این زمان، فوکوزاوا که به زبان هلندی تبحر داشت در شهر بندری یوکوهاما شروع به یادگیری زبان انگلیسی کرد. تسلط او به زبان انگلیسی و اثبات توانایی هایش موجب شد از سوی شوگان های توکوگاوا برای پیوستن به اولین هیات اعزامی ژاپن به آمریکا انتخاب شود و به عنوان مترجم، نخستین فرستادگان دولت ژاپن به ایالات متحده آمریکا را در بهار ۱۸۶۰ همراهی کرد. دو سال بعد، وی به اروپا مسافرت و از کشورهای انگلستان، فرانسه، آلمان، هلند، پرتغال و روسیه دیدار کرد و پس از تقریباً یک سال هنگامی که ۳۰ ساله بود با برخورداری از تجاربی ارزشمند حاصل مشاهداتش از تمدن غرب به ژاپن بازگشت.

فوکوزاوا چهار سال بعد بار دیگر به خارج از ژاپن سفر کرد و بار دیگر در سال ۱۸۶۷ به ایالات متحده آمریکا رفت و از واشنگتن دی سی، فیلادلفیا و نیویورک دیدار کرد. اگرچه به عنوان فرستاده دولت ژاپن برای مذاکره اعزام شد اما هدف شخصی اش تهیه کتاب های درسی برای شروع آموزش در ژاپن بود. این مسافرت ها، فرصت بسیار نادری بودند که نصیب فوکوزاوا شد و او اجازه یافت در سه مسافرت دیگر همراه با هیئت های ژاپنی از کشورهای اروپایی و آمریکا دیدار کند. او در جریان این سفرها و اقامت کوتاه در اروپا و آمریکا تحت تأثیر جریان روشنگری در غرب قرار گرفت و دریافت که پیشرفت فنی، سبب اصلی پیشرفت کشورهای غربی است و به این اعتقاد رسید که تغییرات انقلابی در دانش و تفکر مردم برای حصول به نتایج مشابه در ژاپن ضروری است.

فوکوزاوا پس از بازگشت از آمریکا، مدرسه خصوصی اش را تاسیس کرد تا به آموزش اندیشه ها و تجربیاتش بپردازد. مدرسه کی یو گیجوکو خاستگاه دانشگاه کی یو (۱) امروزی بود. مدتی بعد او اساتیدی را از خارج از ژاپن استخدام کرد و در این مدرسه به کار گرفت و اساتید خارجی، تجربه آموزشی کاملاً جدیدی را برای دانشجویان فراهم کردند.

فوکوزاوا همچنین در سال ۱۸۸۳ روزنامه جی جی شینپو (Jiji Shinpo) به معنای واقعی کلمه «تایمز» را منتشر کرد که زمینه ای برای انتشار و ترویج اندیشه ها و آراء فوکوزاوا بود که در این دوره نویسنده و دولتمردی پرکار شده بود و او از طریق مدرسه و روزنامه به معرفی ایده های جدید پرداخت. این ایده ها او را بسیار جلوتر از زمان خود نشان می داد.

فوکوزاوا چندین جلد کتاب در مجموعه ای به نام سی یو جی جو (چیزهای غربی) نیز منتشر کرد و در آنها ضرورت توسعه به شیوه کشورهای غربی به منظور تأمین استقلال ملی را معرفی کرد. پیشرفت در آموزش و پرورش، درک درست از آموزه های غربی، آداب و رسوم و نهادهای آنها، مفاهیم کلیدی برای توسعه اقتصادی ژاپن مشابه با کشورهای غربی تلقی شدند. فوکوزاوا از طریق تفسیر تاریخ اقتصادی ژاپن و غرب توانست ایده های کلیدی اقتصادی که بسیار بر پیشرفت ژاپن موثر بودند را شناسایی و معرفی کند.

* دشمنی با نظام فئودالی و مخالفت با اخلاقیات کنفوسیوسی

فوکوزاوا نظام فئودالی توکوگاوا ژاپن را دشمن توسعه اقتصادی و صنعتی ژاپن البته دشمن در حال نابودی می دانست. او معتقد به انهدام نظام فئودالی و به همراه آن اخلاقیات کنفوسیوسی حاکم بر جامعه ژاپن بود. به اعتقاد او اخلاقیات کنفسیوسی مانع از شکوفایی و استقلال فردی است که اساس استقلال ملی را تشکیل می دهد. او از سوی دیگر به پذیرش علوم و تمدن غربی به منظور کسب استقلال از راه توسعه اقتصادی و افزایش قدرت ملی و علمی ژاپن اعتقاد داشت.

فوکوزاوا پس از مسافرت هایش به اروپا و آمریکا به این نتیجه رسید که استقلال ملی بدون استقلال فردی امکان پذیر نیست. اعتقاد فوکوزاوا به این مطلب با مشاهده شیوه خدمتگزاری نوکر مآبانه چینی ها به انگلیسی ها در سال ۱۸۶۲ تقویت شد. او به این نتیجه رسید که مردم بدون روحیه استقلال فردی و خوداتکایی، فاقد روحیه میهن پرستی خواهند بود.

فوکوزاوا علت چنین ضعف روحی را در وجود نظام اجتماعی – اقتصادی فئودالی و آموزه های کنفوسیوسی می داند که چنین نظامی را تایید می کند. او می گوید به نظر من تمدن کنفوسیونیسم در شرق از داشتن دو چیز که تمدن غرب بدان مجهز است یعنی علوم در مسائل مادی و احساس استقلال فردی در مسائل روحی محروم است. وی معتقد بود آموزه های کنفوسیوسی که نظم و ترتیب اجتماعی حاکم را ناشی از ترتیبات غیرقابل تغییر طبیعی آسمانی می داند، موجب روحیه وابستگی و فرمانبرداری مردم ژاپن شده است. به اعتقاد او مردم ژاپن دچار این توهم شده بودند که سلسله مراتب اجتماعی امری طبیعی نظیر برتری بهشت بر دنیای خاکی است و در نتیجه رفتاری مطیعانه و فرمانبردارانه در مقابل قدرت دارند، بر همین اساس فوکوزاوا تمدن ژاپن را تمدن تفوق قدرت تلقی می کند.

* ترویج دو مفهوم کلیدی اقتصادی غرب؛ انباشت ثروت و هنر هزینه کردن

فوکوزاوا پس از مطالعه تئوری اقتصادی غرب به این نتیجه رسید که دو اصل جهانی اقتصاد وجود دارد که در هر زمان و در هر کشوری قابل اعمال است. اولین اصل می گوید رابطه اساسی و غیر قابل تقسیمی بین هزینه و انباشت ثروت وجود دارد. بر اساس این دیدگاه، «انباشت ثروت هنر هزینه کردن است و هزینه کردن وسیله انباشت ثروت است» و فوکوزاوا این رابطه را به کاشت بذر در بهار برای بهره مندی از مزایای آن در پاییز تشبیه می کند.

به اعتقاد فوکوزاوا هزینه می تواند بی فایده نیز باشد در صورتی که مانند رفتن به دنبال امیال نفسانی موقتی باشد، بنابراین دو روش شایسته و بیهوده برای هزینه کردن وجود دارد و این دو روش با اندازه گیری ثروتی که به دنبال می آید سنجیده می شوند. هیچیک از این دو به معنای کلیت موضوع یا غایت آنها نیستند، انباشت و هزینه هر دو به یک اندازه ارزشمند هستندبه نظر می رسد بسیاری از باورهای اقتصادی فوکوزاوا به طور مستقیم از دوران روشنگری در غرب به او رسیده است. در واقع او مخصوصاً نام آدام اسمیت را بارها در آثار خود ذکر می کند. فوکوزاوا تصریح می کند هر انسانی که ایده های یک روشنفکر مانند وات یا اسمیت را مطالعه کند با همان روشنفکر یکی می شود. به اعتقاد فوکوزاوا هزینه می تواند بی فایده نیز باشد در صورتی که مانند رفتن به دنبال امیال نفسانی موقتی باشد، بنابراین دو روش شایسته و بیهوده برای هزینه کردن وجود دارد و این دو روش با اندازه گیری ثروتی که به دنبال می آید سنجیده می شوند. هیچیک از این دو به معنای کلیت موضوع یا غایت آنها نیستند، انباشت و هزینه هر دو به یک اندازه ارزشمند هستند.

بنابراین هدف اقتصاد، افزایش انباشت ثروت با روش شایسته هزینه کرد است به طوری که ثروت کشور را افزایش دهد. کشوری را که در افزایش انباشت ثروت و مخارج، متوازن و هماهنگ عمل کند می توان یک کشور ثروتمند نامید. علاوه بر این، فوکوزاوا فرض را بر این گذاشته بود که اکثر افراد قادر به برقراری این توازن نیستند. برخی می توانند ثروت جمع کنند اما نمی توانند آن را به درستی و با موفقیت هزینه کنند در حالی که برخی دیگر می توانند ثروت را خرج کنند اما نمی توانند آن را جمع-آوری و انباشت کنند.

بر همین اساس فوکوزاوا معتقد است فرد یا نهادی که ثروتی را در اختیار می گیرد برای بهره برداری از آن ثروت به شیوه ای سودمند، باید دارای دانش کافی و متناسب با آن مقدار ثروت باشد. کسانی که این دانش را نداشته باشند مطمئناً ثروت خود را از دست خواهند داد، مانند فرد قمارباز که ثروت خود را بر باد می دهد.

* اهمیت جایگاه صنعتگران و بازرگانان

در طول حکومت شوگون ها، طبقه بازرگان همیشه در ردیف پایین سلسله مراتب اجتماعی حضور داشتند. ژاپنی ها در آن دوران به بازرگانان و عمل تجارت با حقارت نگاه می کردند و آنها را طبقات غیر مولد ستمگر و در مقابل طبقه کشاورز را مظلوم و مولد می دانستند که فوکوزاوا این ارزیابی را نادرست می شمارد.

یکی دیگر از ارکان آراء او تلاش برای ارتقاء جایگاه صنعتگران و بازرگانان در دیدگاه ژاپنی ها بود. او اعتقاد داشت: تفکر رایج این است که زندگی بازرگان یا صنعتگران در بیشتر موارد راحت و آسوده و عاری از مالیات دهی است. هر چند دهقان مایه حیات و بنیاد نظام فئودالی است که زحمت می کشد و به منظور تغذیه کشور، مالیات زیادی را بدون آنکه چیزی در مقابل آن بگیرد متحمل می شود اما صنعتگران و بازرگانان نیز کم و بیش به طور غیر مستقیم مالیات می دهند.

فوکوزاوا استدلال می کند که در واقع، تفکیکی که کشاورزان باید به آن توجه کنند تقسیم بندی بین طبقه حاکمان و شهروندان و یا طبقه تولید کننده (مولد) و غیر مولد است. این واقعیت که زیر مجموعه دوم طبقات سامورایی، دایمیو، شوگان و امپراتور بر اساس تعریف فوکوزاوا، غیر مولد هستند بدین معناست که دانش لازم برای انباشت ثروت را ندارند. از دیدگاه او طبقات مولد، ثروت را انباشته می سازند در حالی که طبقات غیر مولد آن را خرج می کنند که تخلف از دومین اصل اساسی اقتصادی فوکوزاوا است.

* یادگیری و آموزش ایده های کلیدی تمدن غرب

پس از آنکه فوکوزاوا تصویر واضحی از ژاپن به عنوان یک کشور توسعه نیافته ترسیم کرد، تلاشی به خرج داد تا روش های مقبول تمدن غربی را به هموطنانش بیاموزد. وی دریافته بود که ژاپن برای حفظ استقلالش در دنیایی که به سرعت درحال مدرنیزه شدن است، به یک نظام آموزشی جدید مشابه با نظام های اروپایی و آمریکایی نیاز دارد. او تاسیس مدرسه ای را که خاستگاه و مقدمه تاسیس دانشگاه مهم و اثر گذاری با نام کی یو بود، با همین اعتقاد انجام داد.

از دیدگاه فوکوزاوا ژاپن حداقل در مقایسه با کشورهای متمدن غربی در حالت نیمه متمدن گیر افتاده بود و می گفت افراد نادان و گناهکار در غرب مجاز به عمل بر اساس حماقت و گناهان خود نیستند، در حالی که در شرق، افراد دانشمند و با فضیلت مجاز به ابراز خود نیستند. فوکوزاوا ماهیت سکولار اقتصاد نوین را برای تفوق بر جنبه کنفوسیوسی اخلاقیات ژاپن معرفی کرده و مفاهیم کلیدی اقتصادی را به گونه ای توضیح داد که ژاپنی ها بتوانند به راحتی درک کنند.

* تمدن شبه غربی به عنوان یک وسیله و نه یک هدف

فوکوزاوا، تمدن غرب و الگوهای آن را به عنوان وسیله ای برای نیل به پیشرفت و نه هدف تلقی می کند. وی آن دسته از قواعد جهان شمول تمدن غربی را که بر تساوی انسان ها، ملت ها و استقلال روحی فردی تاکید داشتند می پذیرد ولی همزمان به مشکلات واقعی ناشی از تمدن غرب نیز آگاهی داشته و آنها را گوشزد می کرد. به طور مثال می گفت: «کشورهای غربی دائماً با یکدیگر در حال جنگ و ستیز هستند. ابزار معمول مراوده و روابط آنها بر فریب و نیرنگ استوار است. روزی نمی رسد که از دزدی و قتل خبری نرسد. فرهنگ، سنت، رفتار و توزیع قدرت و ثروت در تمدن غرب مورد هجوم انواع بیماری ها قرار گرفته است بنابراین تمدن غرب نه کامل است نه مطلق.»

به اعتقاد فوکوزوا هر چند غرب الگوی نوسازی است اما هدف نهایی نیست. او می نویسد: «اگر چه اکنون غرب دارای یک تمدن مدرن است، اما تمدن آنها هنوز درگیر حماقت های انسان مانند جنگ است.»

* دوری گزینی از برخی جوانب تمدن غربی

فوکوزاوا با تمامی تعاریفی که از برخی عناصر تمدن غربی داشت معتقد بود تعاریف به این معنی نیست که باید از غرب تقلید شود. او در واقع معتقد بود از عناصر قابل توجهی از جامعه غربی باید اجتناب کرد. یکی از این جنبه ها همان چیزی است که می توان آن را پیشرفت تلقی کند، یعنی انگیزه سود.

فوکوزاوا با استناد به نظرات جان استوارت میل، سود را به عنوان هدف اصلی و نهایی یا شرایط مطلوب زیر سئوال می برد. او در ادامه انتقادات خود به تمدن غربی به ایالات متحده آمریکا می پردازد و می گوید آمریکایی ها زندگی شان را در تب و تاب به دنبال پول بودن سپری می کنند و زنان صرفاً به دنبال شکار مردان با درآمد دلاری بالا هستند. لذا نمی توان چنین جامعه ای را یک جامعه ایده آل دانست.

* نیاز به دانش، ضرورت انکارناپذیر

فوکوزاوا جهت توضیح بیشتر ضرورت توسعه دانش و نه صرفاً فضیلت و مفهوم هزینه فرصت را معرفی می کند و همزمان با پیشبرد استدلال خود در رابطه با دانش، این مفهوم را توضیح می دهد و می گوید: «منظور این نیست که فضیلت یک امر غیرضروری باشد، بلکه منظور این است که پس از ارزیابی هر دو، فضیلت و دانش، معلوم می شود که در این مقطع نیاز به دانش بسیار ضروری تر است. هنگام جستجو برای دو کالا، اینگونه نیست که لزوماً یکی بر دیگری ترجیح داده شود، بلکه تعیین ضرورت یک کالا نسبت به کالای دیگر مورد توجه است.»

از دیدگاه او اولین و مهمترین نکته در متقاعد کردن ژاپنی ها برای درک شیوه مدرن تفکر، تأکید بر نقاط قوت دانش در مقایسه با فضیلت بود.

* حفظ استقلال ملی: فوکوکو کویه هی

از ویژگی های مهم تفکرات یوکیچی فوکوزاوا، رویکرد واقع گرایانه او برای شیوه حفظ استقلال ژاپن ضمن همگامی با کشورهای غربی در اوضاع و احوال آن دوران و انجام ماموریت به شیوه ای میهن پرستانه بود.

از نظر فوکوزاوا هدف اصلی دستیابی به توسعه و پیشرفت صنعتی و اقتصادی قبل از هر چیزی حفظ استقلال ملی است. فوکوزاوا اولین ژاپنی نبود که نگران استقلال کشورش بود. در واقع، از لحظه ورود ناخدا پری آمریکایی به سواحل ژاپن پس از دوران انزوا، فراخوان اخراج بربرها نیز در سراسر این کشور جزیره ای به صدا درآمد. فوکوزاوا برای روشن ساختن این نگرانی، تاریخ دریانوردی غربی ها را برای مخاطبانش توضیح داد و معتفد بود آمریکای شمالی از ابتدا متعلق به اروپایی ها نبوده بلکه در واقع نقش «میزبان و میهمان» بین بومیان آمریکایی و اروپایی های مهاجر با هم جابجا شده است.

* اروپایی ها طبیعت را نابود می کنند

وی معتقد بود طبیعت در هرجایی که اروپایی ها به آن دست اندازی می کنند نابود و جمعیت بومی آنجا نیز ریشه کن می شود. بدین ترتیب، فوکوزاوا از اینکه ملت ژاپن با انقراض احتمالی روبه رو باشد بیم داشت.

به عقیده فوکوزاوا کسانی که اختلاف قدرت بین ژاپن و غرب را صرفاً به خاطر فرودستی نظامی ژاپن می دانستند در اشتباه بودند، زیرا این به سادگی نیست که ژاپن تنها از هزار کشتی جنگی انگلیس بترسد چرا که پشت سر هزار کشتی جنگی ده ها هزار کشتی تجاری وجود دارد، علاوه بر این، ده هزار کشتی تجاری نیاز به یکصد هزار ناوبر دارد و در نتیجه به علوم دریایی نیاز دارند و پشت سر دانش نیروی دریایی، جامعه ای قرار دارد با تعداد زیادی از استادان، بازرگانان و قوانینی که چنین تجارت موفقی را امکان پذیر می کند. فوکوزاوا در اینجا جمله معروف «فوکوکوو کویه هی» را مطرح می کند، که اهمیت استقلال ملی و همبستگی ملت ثروتمند با ارتش قدرتمند را نشان می دهد.

* کشور ثروتمند- کشور قدرتمند یا کشور قدرتمند - کشور ثروتمند

رکن دیگر اندیشه های فوکوزاوا بهره گیری از تمدن غرب با هدف مقابله با آن است. فوکوزاوا با مشاهده بحران های داخلی و آشفتگی های خارجی به این اعتقاد رسید که ژاپن باید متکی به قدرت صنعتی- نظامی جهت مقابله با کشورهای غربی باشد و رفتاری متقابل با آنها در پیش گیرد. بر اساس همین دیدگاه وی معتقد بود که ترتیب دو گزاره در شعار رایج ملی دولت میجی را باید از کشور ثروتمند- کشور قدرتمند به کشور قدرتمند- کشور ثروتمند تغییر داد، به این معنی که ابتدا باید به افزایش قدرت ارتش از طریق صنعتی کردن کشور مبادرت کرد و سپس به دنبال افزایش ثروت ملی بود.

فوکوزاوا بر اساس این ایده بین کشورهای صنعت گر و کشورهای تولید کننده (تولید کننده محصولات خام و اولیه) تفاوت قائل می شود و استدلال می کند ژاپن به عنوان یک کشور تولید کننده، منابع طبیعی خود را برای تجارت با کشورهای غربی استخراج می کند و آنها مجدداً این منابع را برای فروش باز تولید و بسته بندی می کنندفوکوزاوا در عین حال می افزود که سلطه صرفاً نظامی تنها یک روش استعماری است و باید به حوزه ای فراتر از آن توجه داشت. او معتقد بود که در تجارت با غرب باید به خردورزی تکیه کرد و می گفت: «غربی هایی که به سواحل ژاپن می رسند مسافت زیادی را برای دیدن زیبایی های ژاپن طی نکرده اند، بلکه برای چای و ابریشم خام آمده اند.»

فوکوزاوا بر اساس این ایده بین کشورهای صنعت گر و کشورهای تولید کننده (تولید کننده محصولات خام و اولیه) تفاوت قائل می شود و استدلال می کند ژاپن به عنوان یک کشور تولید کننده، منابع طبیعی خود را برای تجارت با کشورهای غربی استخراج می کند و آنها مجدداً این منابع را برای فروش باز تولید و بسته بندی می کنند. از آنجا که ارزش کالا کاملاً به میزان تخصص و نیروی انسانی که روی آن به کاررفته بستگی دارد، ثروت کشورها با منابع طبیعی شان تعیین نمی شود بلکه با توانایی در صنعتگری ارزیابی می شود.

بر پایه این منطق اگر ژاپن بخواهد مستقل و زنده بماند نمی تواند با تولید محصولات خام و اولیه این کار را انجام دهد. فوکوزاوا می افزاید که برای حرکت در مسیر تبدیل به یک کشور صنعت گر به هیچ عنوان نباید بر اساس سرمایه خارجی و سرمایه گذاری آنها اقدام کرد. وام گرفتن از کشورهای غربی پرداخت سود به ملت های خارجی است. به عبارت دیگر، ثروتمندان را ثروتمندتر و فقیر را فقیرتر کردن است.

او تاکید دارد که استعمارگران در پی یافتن ملتی ضعیف، فاقد سرمایه اما سرشار از نیروی انسانی هستند، تا با وام داهی و مقروض ساختن از آنها سوء استفاده کنند. استعمارگران با این روش با حداقل سرمایه گذاری از نیروی کار سود می بردند و به اقتصاد بومی به جای مردان با سکه فرمان می دهند. فوکوزاوا نوشته اش تحت عنوان «طرح کلی نظریه تمدن» را با هشدار نسبت به اینکه تمدن ژاپن بدون استقلال بی فایده است پایان می برد.

* نتیجه گیری

فوکوزاوا یوکیچی را می توان متفکری پیشرو دانست که عناصر کلیدی و مطلوب تمدن غربی را که توانست ژاپن را در مسیر برابری اقتصادی با کشورهای غربی قرار دهد، شناسایی، معرفی و ترویج کند. او در تحلیل تفکرات اقتصادی خود از ژاپن و غرب، توانست بسیاری از ژاپنی ها را متقاعد کند که نظام طبقاتی قدیمی باعث رکود اقتصادی و علیرغم مخاطراتی که در ارتباط با غربی ها برای استقلال کشور وجود دارد، می توان از دانش غربی بهره گرفت و اعتقاد داشت اولین گام به سوی نوسازی اقتصادی همگام سازی هزینه با انباشت ثروت است و می توان با حذف نظام طبقاتی کهنه ژاپن و حذف طبقات غیر مولد که ثروت ملی را خرج می کرد به توسعه صنعتی و اقتصادی رسید.

به اعتقاد فوکوزاوا از آنجایی که این تعادل هزینه و انباشت ثروت طی قرن ها درک نشده بود، ژاپن باید با ترویج دانش غربی خود را به غرب برساند و مفاهیم اقتصادی غربی مانند «هزینه فرصت»، «نظریه ارزش کار» و… را معرفی کرد. از آنجا که بسیاری از ژاپنی ها نسبت به تقلید از الگوهای غرب متنفر بودند، فوکوزاوا با تلاش بسیار استدلال کرد که عدم اقتباس از برخی مفاهیم تمدن غربی خسارت های بیشتری را به دنبال دارد و در عمل منجر به تبدیل ژاپن به مهره ای برای غربی ها خواهد شد. بر همین اساس او معتقد بود ژاپن باید چرخشی را جهت انتقال از یک ملت تولید کننده به یک کشور سازنده داشته باشد.

* پی نوشت

۱- دانشگاه کیئو ( 慶應義塾大学Keiō Gijuku Daigaku) یکی از معروف ترین و بزرگترین دانشگاه های ژاپن است که پردیس مرکزی آن در منطقه میناتو در نزدیکی ساختمان رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن قرار دارد. در سال ۱۸۵۸ میلادی (۱۶۳ سال سابقه) تأسیس شده و به عنوان قدیمی ترین مؤسسه آموزش عالی در ژاپن شناخته می شود و دارای ۱۰ دانشکده و ۱۴ مدرسه تحصیلات تکمیلی است. از جمله فارغ التحصیلان برجسته این دانشگاه می توان به سه نخست وزیر، ده ها وزیر و رکورددار تعداد فارغ التحصیلان با عنوان مدیر عامل (CEO)(230 شرکت ژاپنی) است. دانشگاه کیئو جزء ۱۰ دانشگاه برتر ژاپن و ۲۰۰ دانشگاه برگزیده جهان است. این دانشگاه در کنار دانشگاه توکیو، انستیتو تکنولوژی توکیو و دانشگاه واسدا چهار دانشگاه ممتاز واقع در توکیو هستند.

* منابع

مک پنس، کارسن (۲۰۱۹)، تفکرات اقتصادی دوران میجی ژاپن، نقی زاده. محمد .(۱۳۸۴).

مبانی تفکرات اقتصادی و توسعه ژاپن: تداوم و تغییر، شرکت سهامی انتشار

تارنمای دانشگاه کی یو، https://www.keio.ac.jp/en/about/philosophy/fukuzawa.html