خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و اندیشه: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ» چگونه از انفاق شانه خالی می کنید؟) با این که ما رسولان خود را همراه با معجزات روشن گسیل داشتیم و با ایشان کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم را به عدالت خوی دهند، و آهن را که نیروی شدید در آن است و منافع بسیاری دیگر برای مردم دارد نازل کردیم، تا با سلاح های آهنین از عدالت دفا کنند، تا خدا معلوم کند چه کسی خدا و فرستادگان او را ندیده یاری می کند، آری خدا خودش هم نیرومند و عزیز است.

* عدل در قرآن

آیه ای را که مطالعه کردید آیه ۲۵ از سوره مبارکه الحدید است که نکات مهمی را برای جامعه و نسل امروز دربر دارد. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان درباره این آیه مبارکه چنین نوشته است: «خدای تعالی پس از اشاره قساوتی که دل های مؤمنین را فرا گرفته و در نتیجه در امتثال تکالیف دینی و مخصوصاً انفاق در راه خدا که مایه قوام امر جهاد است تثاقل (سنگین شدن، تنبلی) ورزیدند و آنگاه ایشان را به اهل کتاب تشبیه کرد که در اثر طولانی شدن مهلت خدا به آنان دل هایشان دچار قساوت شد، اینک در این آیات غرض الهی از فرستادن رسولان و نازل کردن کتاب و میزان همراه ایشان را بیان کرده، می فرماید: غرض از این ارسال رسل و انزال کتب این بود که انبیا مردم را به عدالت عادت دهند، تا در مجتمعی عادل زندگی کنند، و آهن را نازل کرد تا بندگان خود را در دفاع از مجتمع صالح خود و بسط کلمه حق در زمین بیازماید، علاوه بر منافع دیگری که آهن دارد، و مردم از آن بهره مند می شوند.»

حضرت علامه آنگاه می فرمایند که: «این آیه مطلب تازه ای از سر گرفته و با آن معنای تشریع دین از راه ارسال رسل و انزال کتاب و میزان را بیان می کند و می فرماید که: غرض از این کار این است که مردم به قسط و عدالت عادت کرده و خوی بگیرند و نیز به وسیله و با انزال حدید امتحان شوند و برایشان معلوم شود که چه کسی خدای نادیده را یاری می کند و چه کسی از یاری او مضایقه می کند و نیز بیان کند که امر رسالت از آغاز خلقت مستمرا در بشر جریان داشته و به طور مداوم از هر امتی جمعی هدایت یافته و بسیاری فاسق شده اند.»

علامه طباطبایی در شرح مفاهیم مهم این آیه چنین نوشته است: «پس منظور از کلمه «بینات» در جمله «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات» آیات بینات است، آیاتی که وسیله آن بیان می کند که رسولان، فرستاده از جانب اویند و آن آیات یا عبارت است از معجزات باهره و یا بشارت واضح و یا حجت های قاطع. مقصود از «کتاب» در این آیه وحی است که صلاحیت آن را دارد که نوشته شود و به صورت کتاب در آید، (نه این که کتاب جلد شده از آسمان بفرستد) بلکه دستوراتی است که می شود آن را نوشت، دستوراتی که مشتمل است بر معارفی دینی، از قبیل عقاید حق و اعمال صالح و کتاب های آسمانی که معنایش معلوم است. همچنین «و المیزان لیقوم الناس بالقسط» مفسران، میزان را به همان تراز و که دارای دو کفه است و سنگینی ها را با آن می سنجند تفسیر کرده اند و جمله «لیقوم الناس بالقسط» را غایت و غرض انزال میزان گرفته، گفته اند: معنای جمله این است که ما ترازو را نازل کردیم تا مردم را به عدالت در معاملات خود عادت دهیم و در نتیجه دیگر خسارت و ضرری نبینند و اختلالی در وزن ها پدید نیاید و نسبت میان اشیا مضبوط شود، چون قوام زندگی بشر به اجتماع است و قوام اجتماع هم به معاملاتی است که در بین آنان دایر است و یا مبادلاتی که با دادن این کالا و گرفتن آن کالا صورت می گیرد و معلوم است که قوام این معاملات و مبادلات در خصوص کالاهایی که باید وزن شود به این است که نسبت میان آنها محفوظ شود و این کار را ترازو انجام می دهد.»

به نظر آیت الله العظمی خامنه ای فوری ترین هدف تشکیل نظام اسلامی، استقرار عدالت اجتماعی و قسط اسلامی است مرحوم علامه معنای دیگر از «میزان» را به این شرح مطرح می کند که شاید منظور از میزان، دین باشد، چون دین عبارت است از چیزی که عقاید و اعمال اشخاص با آن سنجیده می شود.» پس شاید بتوان گفت که منظور از عدالت و عدل نظم است و عدل مولفه ای است که جامعه را به نظم می رساند و معنای نظم قرار گرفتن هرچیزی سرجای خود است. بنابراین از این نظم و عدل می توان هماهنگی جامعه را تعبیر کرد و جامعه هماهنگ یعنی جامعه قوام یافته که در آن مردمان به آسودگی زندگی کرده و ضمن داشتن این دنیای خود به وجه مطلوب، به آخرت و زندگی اخروی هم فکر می کنند. جامعه منظم جامعه ای است که عدالت در آن گسترده شده و یکی از مصادیق آن ممکن است این باشد که هیچکس گرسنه نباشد و همه از طریق شغلی شرافتمندانه به تأمین معاش بپردازند.

* عدالت فضیلتی بنیادی است

همه فیلسوفان در طول تاریخ تفکر و اندیشه بشری هرچند که هرکدام معنای را از عدالت مستفاد کرده اند، اما عدالت را فضیلت نخستین و بنیادی معرفی کرده اند، به این معنی که ممکن است کسی در باب اینکه آزادی یا برابری و یا شادی مطلوب است و تردید کند و از محدودیت آزادی یا از نابرابری بین انسان دفاع کند، در حالی که کمتر کسی از محدودیت عدالت یا بی عدالتی دفاع خواهد کرد.

افلاطون به عنوان یکی از نخستین فیلسوفان در تاریخ تفکر بشری که از او متونی به عصر ما رسیده، عدالت را یک ویژگی نفس فردی معرفی می کند که در جامعه تبلور و انعکاس می یابد. بر این مبنا هرکس باید به کار ویژه خودش مشغول باشد و از آن سرپیچی نکند. افلاطون حکومت را نیز شایسته خردمندان و حکیمان می داند و به نظر دلیل از او این اختصاص سمت، به دانش های گسترده فردی خردمندان در حوزه های مختلف بازمی گردد. در مقابل او ارسطو، عدالت را اعطای حق به سزاوار آن می داند و این اعطا فضیلتی است که به موجب آن باید به هرکسی آنچه را که حق و استحقاق اوست داد. به زعم معلم اول فضیلت هر چیز در حد وسط است و این حد نیز حدی طبیعی است، اما طبیعت ذاتی نابرابر دارد و عدالت دنباله همین نابرابری هاست.

آنان که از محدودیت در آزادی یا برابری و یا ارزش های دیگر دفاع می کنند، باز هم دفاع خود را بر اساس برداشتی از عدالت استوار می سازند. از این رو عدالت اصل اول و مبنای دفاع از اصول دیگر است و دفاع از خود آن در همان مفهوم آن نهفته است. پس مفاهیمی چون آزادی، برابری، حق، قانون، اخلاق، درستی، خوبی و… نسبت به مفهوم عدالت ثانویه و مشتق از آن بوده یا بر اساس آن قابل دفاعند. اخلاق به معنای این که کار درست چیست خود مبتنی بر مفهوم عدالت است و در فلسفه حقوق نیز غایت اساسی قضا همان تأمین عدالت است.

به طور کلی مفهوم عدالت باید از زمانی در ذهن انسان پیدا شده باشد که پرسش از زیستن به بهترین شیوه در اندیشه او قوام پیدا کرد. همانطور که اشاره شد بهزیستی در سطح زندگی فردی و جمعی متضمن مفهومی از عدالت است. سازماندهی جوامع خواه ناخواه بر اساس مفهومی از عدالت استوار بوده است و چنانکه مفهوم عدالت با مفاهیمی چون درستی، خوبی، حقانیت و انصاف در همه جا نسبت نزدیک داشته است. در جوامع اولیه در هاله ای از رمز و راز مذهبی پیچیده بوده و به هر حال دارای منشایی الهی محسوب می شد و اساس واقعی مذهب را تشکیل می داد. بر اساس این عقاید خداوند عاقل است و عدالت را می شناسد و آن را از طریق وحی و الهام و طی احکام و فرامین خود ابلاغ می کند تا مخلوقات برحسب آن زندگی کنند و پاداش و کیفر بگیرند.

* عدالت و انقلاب اسلامی ایران

نظام فکری معمار و بنیانگذار کبیر جمهوری اسلامی ایران نیز بر بسط عدالت استوار بود. به باور ایشان از همان روزهای نخستین آغاز قیام، جامعه ایران در دوران پهلوی از نظم خارج شده و مستکبران بر مستضعفان سیطره پیدا کرده بودند. به طور کل تئوریزه کردن صف آرایی مستکبران در مقابل مستضعفان، تقابل عدل و ظلم و رویارویی محرومان و چپاولگران، از اقدامات مهم امام خمینی (ره) در مبارزات قلمی خود بود. معمار انقلاب اسلامی ایران که دستیابی به حکومت را تنها روش بسط و ترویج عدالت اسلامی می دانست، پس از پیروزی انقلاب بارها خطاب به مسئولان در ضرورت توجه و رسیدگی به مستضعفان تاکید کرد. اهمیت این کار تا جایی رسید که امام (ره) خدمت به محرومان و مستضعفان را بالاترین عبادت خواند: «گمان نمی کنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد.» (رجوع کنید به جلد بیستم صحیفه امام)

رهبری هیچگاه دنیای مردم را از آخرت آنها جدا ندیدند و یک مؤلفه برای بسط عدالت اجتماعی در نظر ایشان تأمین نیازهای مادی مردم بوده است بزرگان فکری انقلاب پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران دو معنا از عدالت را تلاش کردند که تئوریزه کنند که هر دو معنا منبعث از کتاب خدا و کلام معصومین (ع) است. در نخستین تعریف عدالت به «اعطای حق ذیحق حقه» تعبیر شد و تعریف دیگر «وضع الشی فی موضعه» بود که به معنای قرار دادن هر چیز سرجای مشخص خود است. بنابراین «وضع الشی فی موضعه» می تواند نظم و تعبیر دیگر می تواند حق هر کسی را دادن باشد؛ چرا که اگر هرچیزی در جای خود قرار گیرد، به گونه ای حق ذیحق نیز اعطا شده است. به عبارتی حقوقی را که افراد دارند باید در جای خود تحقق و عینیت پیدا کند. در یک جامعه کوچک مانند خانواده این حق باید از سوی والدین نسبت به فرزندان و بالعکس رعایت شود. همچنین در جامعه، در اقتصاد، در فرهنگ و… این حق وجود دارد که باید رعایت شود.

رسیدن به این تعابیر طبیعی بود، چرا که انقلاب اسلامی ایران به توسط معمار انقلاب ادامه راه انبیا خوانده شده بود. بنابراین باید پس از استقرار حکومت راه انبیا و راه پیغمبر مکرم اسلام و راه قرآن را ادامه می داد و مهندسی جامعه را بر اساس آن مهندسی که قرآن پیشنهاد داده است، در نظر می گرفت. توجه به عدالت بویژه عدالت اجتماعی پس از رحلت امام (ره) نیز در دستور جانشین ایشان یعنی حضرت آیت الله العظمی خامنه ای نیز قرار گرفت.

* دغدغه های ۴۳ ساله آیت الله خامنه ای در زمینه عدالت اجتماعی

نظام فکری و سیر و سلوک عملی رهبر معظم انقلاب به عنوان یکی از اصحاب امام (ره) و یکی از بزرگان انقلاب (و بعدها رهبر نظام بر آمده از قیام) با مفهوم عدالت اجتماعی عجین است. بجز فعالیت های فکری و عملی در سال های اولیه انقلاب، دغدغه عدالت پس از گرفتن سکان رهبری توسط ایشان بسیار بیشتر از قبل شد. در کلام آیت الله العظمی خامنه ای فوری ترین هدف تشکیل نظام اسلامی، استقرار عدالت اجتماعی و قسط اسلامی است. (برای خوانش این مضمون به پیام ایشان به مناسبت نخستین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (ره) مراجعه کنید.)

رهبری هیچگاه دنیای مردم را از آخرت آنها جدا ندیدند و یک مؤلفه برای بسط عدالت اجتماعی در نظر ایشان تأمین نیازهای مادی مردم بوده است. بخشی از بیانات ایشان در دیدار با اقشار مختلف مردم به تاریخ بیست و یکم تیر سال ۱۳۶۸، چنین است: «ما کارهای زیادی داریم که باید انجام بدهیم. استکبار ما را هشت سال به جنگ تحمیلی مشغول کرد. قبل از آن هشت سال هم جنگ بود؛ منتها جنگ اعلام نشده بود. ما باید با سرعتی حرکت کنیم که جبران آن هشت سال را بکند. باید برای رفاه کشور، تأمین عدالت اجتماعی، استقرار ارزش های اسلامی و عمق بخشیدن به انگیزه های انقلابی کار کنیم و نیازهای مادی این ملت را برآورده سازیم.»

بسط عدالت از همان سال های نخست رهبری دستور ویژه ایشان به مسئولان کشور بود. دستوری که مسئولان را موظف می ساخت تا به آرمان های انقلاب اسلامی ایران به عنوان امتداد راه انبیا پایبند باشند. در دیداری که ایشان به تاریخ نهم بهمن ۱۳۶۸ با مسئولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران داشتند، چنین فرمودند: «هدف بزرگ پیامبران و هدف قیام ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) تأمین عدالت اجتماعی است. اولین ارزش در نظام ما از لحاظ عملی، باید تأمین عدالت اجتماعی باشد. این مهم باید در تمام برنامه ریزی ها و عمل ها و امثال آن، مورد توجه قرار گیرد.»

ایشان شئون مختلف عدالت را تبیین کرده اند که معنای قرآنی نظم نیز از دل آن مستفاد می شود. در منظومه فکری رهبری یکی از شئون عدالت اجتماعی نگاه و نظر یکسان حکومت به همه آحاد مردم است. با توجه به اینکه ایشان تأمین نیازهای مادی مردم را نیز از وجوه عدالت برشمرده اند، می توان به این نظر هم رسید که نمی توان در حکومت اسلامی ایران برخی را از سفره مادی انقلاب (مثلاً سفره نفت) بیشتر از برخی دیگر بهره مند کرد. ایشان در دیداری که در پنجم آذر ۱۳۷۵ با اقشار مختلف مردم و کارگزاران نظام داشتند فرمودند: «عدالت اجتماعی، یعنی نظر و نگاه دستگاه قدرت و حکومت، نسبت به آحاد مردم یکسان باشد.»

* انقلابی گری یعنی توجه به معیشت مردم

همانطور که اشاره شد رهبر معظم انقلاب به عنوان یکی از شاگردان نخبه مکتب اسلام و راه امام خمینی (ره) بسط عدالت را آرمان های امام دانستند که جمهوری اسلامی ایران وظیفه دارد به آن برسد و این هم تأکیدی است بر این جمله که جمهوری اسلامی ایران ادامه دهنده راه انبیاست. ایشان در مراسم پانزدهمین سالگرد رحلت امام خمینی (ره) به تاریخ چهاردهم خرداد ۱۳۸۳ چنین فرمودند: «آخرین نکته ایی که به عنوان شاخصه مکتب سیاسی امام عرض می کنم، مسأله عدالت اجتماعی است. عدالت اجتماعی یکی از مهمترین و اصلی ترین خطوط در مکتب سیاسی امام بزرگوار ماست. در همه برنامه های حکومت - در قانونگذاری، در اجرا، در قضا - باید عدالت اجتماعی و پر کردن شکاف های طبقاتی، مورد نظر و هدف باشد. این که ما بگوییم کشور را ثروتمند می کنیم - یعنی تولید ناخالص ملی را بالا می بریم - اما ثروت ها در گوشه ایی به نفع یک عده انبار شود و عده ی کثیری هم از مردم دستشان خالی باشد، با مکتب سیاسی امام نمی سازد. پر کردن شکاف اقتصادی در بین مردم و رفع تبعیض در استفاده از منابع گوناگون ملی در میان طبقات مردم، مهمترین و سخت ترین مسئولیت ماست. همه برنامه ریزان، قانونگذاران، مجریان و همه کسانی که در دستگاه های گوناگون مشغول کار هستند، باید این را مورد توجه قرار دهند و یکی از مهمترین شاخص های حرکت خود به حساب آورند.»

هر جا از انقلاب کوتاه آمدیم، یک حرکت غیر انقلابی و حرکت ناشی از کسالت و بی توجّهی انجام دادیم، عقب ماندگی به وجود آمد؛ که در درجه اوّل، مساله معیشت طبقات فقیر است رهبری مؤلفه اصلی انقلابی گری را نیز توجه به معیشت مردم دانسته اند. ایشان در بیانات خود در ارتباط تصویری با مردم آذربایجان شرقی به تاریخ ۲۹ بهمن ۱۳۹۹ چنین فرمودند: «ما هر جا انقلابی عمل کردیم، عقب ماندگی نداشتیم، هر جا از انقلاب کوتاه آمدیم، یک حرکت غیر انقلابی و حرکت ناشی از کسالت و بی توجّهی انجام دادیم، عقب ماندگی به وجود آمد؛ که در درجه اوّل، مساله معیشت طبقات فقیر است، ما در این زمینه عقب ماندگی داریم و اختلاف و شکاف طبقاتی هست. البتّه این را هم بگویم، در همین زمینه ای که ما عقب ماندگی داریم، در مقایسه با قبل انقلاب بمراتب جلو هستیم. اینکه کسی خیال کند که وضع قبل از انقلاب مثل وضع امروز بود، اصلاً این جور نیست. آن روزها خب بنده در میدان کار بودم و با طبقات مختلف، طبقات فقیر، در مشهد و در آنجایی که بودیم [ارتباط داشتیم]؛ و از جاهای دیگر هم ما بی اطّلاع نبودیم؛ وضع، بسیار با امروز متفاوت بود و بسیار بد بود؛ امروز از آن جهت هم ما پیشرفت کرده ایم منتها این [جایی] که ما امروز هستیم باب شأن انقلاب نیست؛ ما بایستی خیلی بیش از این حرکت می کردیم. شکاف طبقاتی بایستی از بین برود و عدالت اقتصادی به معنای واقعی کلمه بایستی مستقر بشود در کشور؛ این وظیفه ما است، این کار ما است، بایستی انجامش بدهیم. قبل از انقلاب، جمعیّت کشور ۳۵ میلیون بود، امروز ۸۵ میلیون است؛ آن روز چند برابرِ امروز از درآمد نفت استفاده می کردیم -نفت می فروختیم و استفاده می کردیم -امروز علاوه بر تحریم که اضافه شده، این مقدار فروش نفت هم هرگز نداشته ایم- مثل قبل از انقلاب که آن روز شش میلیون بشکه نفت می فروختند؛ آن طور که معروف بود- و در عین حال خب بحمدالله کارهایی انجام گرفته ولی آن کارها خیلی کم است.»

* در نظر رهبری مبارزه با فقر، امری جدا از بسط عدالت اجتماعی است

دیدار نهم بهمن ۱۳۶۸ رهبری با مسئولان و کارگزاران نظام از جهت تئوریزه کردن عدالت اهمیت ویژه ای دارد. ایشان در این دیدار نکته مهم دیگری را مطرح می کنند و آن متفاوت دیدن مبارزه با فقر از بسط و تأمین عدالت اجتماعی است. یعنی از بین بردن فقر بسط عدالت اجتماعی نیست. شاید از بین بردن فقر را همه نظام های جهان بتوانند انجام بدهند و نظام الهی جمهوری اسلامی ایران که ادامه راه انبیاست باید از نظام های سیاسی دیگر تفاوت داشته باشد و یک وجه این تفاوت همان بسط عدالت است. ایشان در آن دیدار فرمودند: «مبارزه با فقر، غیر از تأمین عدالت اجتماعی است. نباید این دو را یکسان تلقی کرد. عدالت اجتماعی، یعنی استقرار عدل در جامعه و از بین رفتن هرگونه تبعیض، یک ارزش بالاتر و یک مسأله دیگر است. البته این را هم بگویم که از بین بردن آن سه دشمن و یا تأمین عدالت اجتماعی، همه در محور تعالیم اسلام است.»

به نظر رهبری جمهوری اسلامی ایران برای بسط عدالت هیچ چیزی کم ندارد، بنابراین نباید فکر کرد که در این زمینه ناتوان است. به همین دلیل در سال های بعد نیز بارها بر اساس اداره تشکیلات جامعه که همان عدالت است تاکید می کند و این تاکید نه به مردم عادی که به مسئولان اجرایی نظام است. ایشان در دیدار سوم شهریور ۱۳۷۲ با رئیس جمهور (مرحوم هاشمی رفسنجانی) و اعضای هیأت دولت وقت فرمودند: «ما، بحمدالله چیزی کم نداریم. من هیچ اعتقادی به این معنا ندارم که جمهوری اسلامی از رسیدن به خواسته اش که تشکیل یک جامعه بر اساس عدالت اجتماعی و رفاه عمومی است، ناتوان است. من به هیچ وجه به این اعتقاد ندارم. به این که ما در این قضیه نیاز به تکیه به دیگران داریم هم اصلاً اعتقادی ندارم. البته مراوده با دیگران، استفاده از دیگران، همکاری با دیگران و داد و ستد با دیگران، همیشه خوب است؛ در همه سطوح خوب است. البته با حدود و ثغوری که قانون و سیاست های کشور و تدبیر مدیران بالا مشخص می کند. لکن تکیه نه! اتکا و استناد و ناتوانی بدون آن؛ چنین چیزی را من اعتقاد ندارم. اساس اداره تشکیلات کشور نیز همین است که بارها تکرار شده: عدالت اجتماعی. در تمام آثار دینی که شما نگاه می کنید، هدف و غایت برای حرکت جامعه ی اسلامی، تشکیل جامعه عادله است. راجع به امام زمان این همه اثر هست و در اغلب اینها گفته می شود که آن بزرگوار تشریف بیاورند تا این که جهان را پر از عدل کنند. بیش از آنچه که گفته شده «پر از دین حق کنند» گفته شده «پر از عدالت کنند.» یعنی آن چه که در درجه اول مطرح است، «عدالت» است که باید انجام گیرد.»

بسط عدالت در نظام الهی جمهوری اسلامی ایران باید با نظام های سیاسی دیگر تفاوت جدی داشته باشد. بنابراین به زعم رهبری نباید برای عدالت به ساختارهای لیبرالیسم یا مارکسیسم روی آورد. روش اسلام متفاوت از این روش هاست و همانطور که اشاره شد نظام الهی جمهوری اسلامی ایران به همه مردم به یک چشم نگاه می کند. رهبری در جهت تبیین صحیح بسط عدالت جامعه آمریکا را به عنوان شاهد مثالی برای این تفاوت بیان می کنند. ایشان در دیدار با رئیس جمهور و هیأت دولت وقت به تاریخ سی ام مرداد ۱۳۹۸ چنین فرمودند: «رونق اقتصاد کشور، پیشرفت اقتصاد کشور، هدف اصلی اش چیست؟ … هدف این است که ما بتوانیم عدالت اجتماعی را در جامعه تأمین کنیم، فقر را ریشه کن کنیم، تا ثروتمند شدن کشور به نفع رفع فقر و ریشه کنی فقر باشد؛ والّا الان ثروتمندترین کشور دنیا آمریکا است؛ آنجا چند میلیون انسان زیر خطّ فقر زندگی می کنند، عدّه ی زیادی در گوشه خیابان ها از گرسنگی یا از سرما یا از گرما می میرند؛ ما این را نمی خواهیم. صِرف اینکه یک کشور ثروتمند باشد، این، آن چیزی نیست که مورد نظر اسلام و مطلوب اسلام [باشد]؛ باید این ثروت در خدمت ریشه کنی فقر باشد، در خدمت گسترش عدالت باشد؛ با این نگاه و با این رویکرد باید حرکت کرد.»

* عدل این است که جمهوری اسلامی نه به شرق و نه به غرب وابسته باشد

تا اینجای کار متوجه شدیم که استقرار عدالت اجتماعی آرمان اساسی تشکیل حکومت اسلامی است و اساس حکومت اسلامی و جمهوری اسلامی بر اقامه عدل است، کما اینکه اساس همه ادیان بر اقامه عدل است. در نظام فکری رهبری بعضی از آرمان ها، آرمان های کلان نظام جمهوری اسلامی اعم از بلند مدت و میان مدت هستند که در اساسی بودن آنها تفاوتی ندارد. اما مهم این است که استقلال و آزادی نیز همپای عدالت اهمیت دارند و در واقع عدالت همراه با استقلال و آزادی اهمیت دارند و اصلاً مفاهیم استقلال و آزادی ذیل مفهوم عدالت واجد معنا می شوند. در یک نظام الهی نمی توان به غیر خدا وابسته بود و دم از بسط عدالت زد. اصلاً وابستگی به نظام های سیاسی غیرالهی معنای قرآنی نظم را زیر سوال خواهد برد.

جمهوری اسلامی ایران باید ضمن بسط عدالت در داخل جامعه به اقتدار در سیاست خارجی خود هم توجه کند و اصولاً تا بسط عدالت در داخل اتفاق نیفتد اقتدار در سیاست خارجی نیز رخ نخواهد داد بر این اساس جمهوری اسلامی ایران باید ضمن بسط عدالت در داخل جامعه به اقتدار در سیاست خارجی خود هم توجه کند و اصولاً تا بسط عدالت در داخل اتفاق نیفتد اقتدار در سیاست خارجی نیز رخ نخواهد داد. به باور رهبری اقتدار در سیاست خارجی به این معناست که در اوّل انقلاب در شعار «نه شرقی، نه غربی» متبلور بود که آن روز یک ابرقدرت شرقی داشتیم که نظام کمونیست و جامعه کمونیستی دنیا بود و یک نظام سرمایه داری. شعار این بود که جمهوری اسلامی بایستی خودش را از ورود در شبکه اقماری این قدرت های بزرگ حفظ کند و حفظ هم کرد و این یک آرمانی اساسی بود و به زعم رهبری باید این آرام حفظ و دنبال شود. (به متن بیانات رهبری در ارتباط تصویری با نمایندگان تشکل های دانشجویی در تاریخ ۲۱ اردیبهشت امسال (۱۴۰۰) مراجعه کنید.)

رهبری برای رسیدن به این منظور بحث خودکفایی اقتصادی و مساله رونق تولید و اقتصادی منهای نفت را پیش کشیده اند. برای وابسته نبودن به شرق و غرب باید در علم و تولید خودکفا شد و این هم البته معنایش در راستای همان بسط عدالت تفسیر می شود. نظامی می تواند فقر را ریشه کن کند و عدالت اجتماعی را برقرار سازد که در زمینه تولید و ایجاد ثروت پایدار موفق عمل کند و همینکه دغدغه تولید در این چند سال اخیر ذهن رهبری را به خود مشغول کرده نشان می دهد که مسئولان نظام در این چهار دهه نتوانسته اند کشور را در مسیر توسعه پایدار بیندازند. به همین دلیل تنها تولید استراتژیک کشور اصلی ترین منبع درآمد ارزی کشور کماکان نفت است و با اعمال تحریم های ظالمانه این شاهرگ حیاتی اقتصاد کشور قطع شده و در نتیجه فقر گسترش می یابد. شاید اگر مسئولان اجرایی به دغدغه های رهبری عمل می کردند کشور به این وضعیت دچار نمی شد.

* آیا مسئولان اجرایی توانسته اند تفکرات رهبری در زمینه عدالت را اجرایی کنند؟

رهبری در نخستین دیدار خود با اعضای هیأت دولت سیزدهم به تاریخ ششم شهریور ۱۴۰۰ بیانات مهمی را ایراد فرمودند. ایشان در بخشی از این بیانات چنین اشاره کردند: «خدای متعال می فرماید که ما پیغمبران را فرستادیم، کتاب های آسمانی را فرستادیم، لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسط؛ اصلاً برای اینکه مردم قیام به قسط کنند و جامعه، جامعه عدالت آمیز باشد. خب ما در این زمینه ها عقبیم، خیلی باید کار کنیم، خیلی باید تلاش کنیم. به نظر من هر مصوّبه ای که شما تصویب می کنید، هر لایحه ای که در دولت تنظیم می کنید، هر بخشنامه ای که خود شما در دستگاهِ خودتان صادر می کنید، یک پیوست عدالت باید داشته باشد؛ باید مراقب باشید این روش، این کار، این دستور، ضربه ای به عدالت نزند، طبقات مظلوم را پایمال نکند؛ این مراقبت باید همیشه باشد؛ حالا یا با یک پیوست مکتوب یا بالاخره از لحاظ نوع تنظیم جوری باشد که این طور باشد.»

رهبری در این دیدار ضرورت اصلاح برخی از روش های مرسوم در دولت را که با عدالت منافات دارد، پیش کشیدند و فرمودند: «گاهی اوقات یک روش مدیریّتی، یک رفتار رایج ضربه میزند؛ ما واقعاً [چنین] مواردی داریم. الان هم در مجموعه کارهای ما یک رسومی، و اوضاعی وجود دارد که اینها باید اصلاح بشود؛ در زمینه های مختلف [هم هست]؛ و عمدتاً در زمینه عدالت در توزیع امکانات کشور است؛ این امکانات باید واقعاً عادلانه توزیع بشود. الان در بعضی از بخشها حقیقتاً این جوری نیست. البتّه اینکه من عرض می کنم، به معنای این نیست که یک اقدامی پشت سر این وجود داشته باشد لکن مثلاً در زمینه انرژی، در زمینه ی نفت، همین اواخر یکی از مسئولینِ دولت قبل، گزارشی به ما داد که یارانه پنهان نفت در سال ۹۹، حدود ۶۳ میلیارد دلار است! که خب اصلاً این رقم و این یارانه به چه کسی می رسد؟ چه کسانی از نفت کشور، از بنزین، بیشتر استفاده می کنند؟ جمع مهمّی از مردم اصلاً از این یارانه هیچ استفاده نمی کنند. آن وقت محاسبه کرده اند ۶۳ میلیارد دلار یعنی ۱۵۰۰ هزار میلیارد تومان، که از بودجه سال ۹۹ بیشتر است! اینها خب چیزهایی است که حالا من گفتم، [البتّه] در زمینه نفت، من هیچ توصیه ای ندارم که چه کار بکنید، آنها را باید بررسی کنید، ببینید که چه کار باید انجام بدهید؛ می خواهم بگویم یک چنین وضعی گاهی وجود دارد؛ اینها خب خلاف عدالت است، بایستی مراقبت بشود. باید کاری کنیم که فاصله طبقات محروم با طبقات برخوردار کم بشود؛ یعنی هر چه ممکن است امکانات کشور عادلانه توزیع بشود.»

بررسی سیر توصیه ها و دستورات رهبری به مسئولان اجرایی نظام در طول سال ها زمامداری ایشان، نشان می دهد که مسئولان اجرایی هنوز نتوانسته اند به دغدغه های ایشان در زمینه بسط عدالت جامه عمل بپوشانند. نرسیدن به عدالت اجتماعی یعنی اینکه هنوز پس از گذشت ۴۳ سال از پیروزی انقلاب هنوز اصلی ترین آرمان انقلاب یعنی «عدالت» محقق نشده است. سوال اینجاست که معنا و مفهوم ولایتمداری میان مسئولان چیست؟ آیا می توان به معنایی جز این فکر کرد که هر مسئولی به دستور رهبری عمل کرده و بر اساس منظومه فکری ایشان پیش برود؟ چگونه است که مسئولان اجرایی ولایتمدارند اما مهم ترین دغدغه های رهبری یعنی ریشه کن کردن فقر و بسط عدالت هنوز رخ نداده است؟