خبرگزاری فارس - یادداشت - علیرضا معاف: اردیبهشت که حقیقتاً بهشت ماه ­های سال است، در ایران و تهران، بهشت دیگری برای کتاب دوست ها، کتاب­خوان ­ها و کتاب بازها برپا می ­شود که در نمایشگاه بین­ المللی کتاب تهران در باغی از انواع کتاب­ های فلسفی، هنری، سیاسی و اجتماعی از بوی بهارنارنج کاغذ سرخوش و مست و مسرور و مبتهج می­ شوند و وقتی کتابی را ورق می زنند و در دالان های نمایشگاه کتاب تهران در جستجوی گمشده فکری خود قدم می ­زنند میوۀ مطبوع فکری خود را می ­یابند. نمایشگاه کتاب بهانه ای است تا از کتاب و قلم بنویسیم و در اهمیت بالای این اتفاق بزرگ فرهنگی سخن بگوییم. 

1) «کتاب» یکی از زیباترین و جذابترین پدیده های هستی است و «نوشتن» یکی از بزرگترین و مهمترین نعمتهایی است که خداوند در اختیار بندگانش قرار داده است. شاید بعد از نعمت «کلام»، «بیان» و «سخن گفتن»، نعمت «نوشتن»، «بنان» و «قلم» مهمترین نعمتی باشد که خدا به انسان هدیه داده است. خَلَقَ الْإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَیانَ در ابتدای سوره الرحمان که بیان را در کنار خلقت انسان قرار داده و اشاره به قلم در آیه الذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ در ابتدای سوره علق بزرگی این دو نعمت را نشان می دهد. هرچند اهل علم، تقدم نزولی علم بالقلم بر علمه البیان را بر فضیلت نوشتن بر گفتن برداشت کرده ­اند. نعمت نوشتن اگر نبود، علم هم نبود، ارتباطات نبود، مفاهمه بین انسان ها نبود، تاریخ نبود، تمدن ها نبودند، تجربه نبود، قصه نبود، هنر نبود، سینما نبود و دنیای بی انتهای عقل و فکر و ذهن و خیال انسانها راهی برای بروز و ظهور و تجلی پیدا نمی کرد و اگر نوشتن نبود، کتاب هم نبود؛ این مخلوق زیبا، شیرین، جذاب و دوست داشتنی و یار مهربان باوفای انسان.

«سخن»، «گفتار» و «کلام» ماندگار و مانا نمی شود جز با به تصویر کشیدن کلمه بر صفحات کتاب و جز با نگارش. عقل نظریه­پرداز و نقاد فیلسوف و قلب پرتلاطم و مواج عالِم و ذهن جوال نویسنده ادیب و خیال بلندپرواز شاعر، جز با نوشتن آرام و قرار نمی گیرد که حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: القَلبُ یَتَّکِلُ علَی الکِتابَةِ دل با نوشتن آرام می گیرد. کتاب اگر نبود، قدر و مرتبه عقل حکما و بلندی روح عرفا و عمق اندیشه علما معلوم نبود. امیرالمومنین می فرمایند: کِتاب ُالمَرءِ مِعیارُ فَضلِهِ و مِسبارُ نُبلِهِ؛ نوشته انسان، معیار فضل او و ژرفاسنج هوش اوست.

2) علی رغم تصور اولیه برخی اندیشمندان و متفکران عصر جدید، با قدرت گرفتن دنیای دیجیتال و فضای مجازی، نه تنها کتاب از عرصه زندگی انسانها حذف نشد که روزبروز بر تعداد و تنوع کتاب های دنیا افزوده گردید و کتاب جایگاه خود را حفظ کرد. دلایل مانایی، پویایی و زایایی کتاب را باید به بحث نشست و بررسی کرد و به این سوال مهم جواب داد که چرا کتاب و آثار قلمی ماندگار و جاویدند.

در بزرگی، ماندگاری و اهمیت کتاب همین بس که معجزه جاویدان پیامبر خاتم، یک کتاب است. کتابی که در آن خداوند با انسان سخن گفته است، کتابی که خالق قدیر و رحیم ما در متن نورانی آن به «قلم» و به «نوشتن» قسم خورده است. در همان اولین آیاتی که بر پیامبر اعظم نازل شده، خداوند خود را اینگونه معرفی می کند: الذی علم بالقلم. اهمیت نوشتن و علم به قدری است که خداوند پس از بیان مساله خلقت و آفرینش، به قلم اشاره می کند. در قیامت هم کارنامه و نتیجه عمل انسانها را خداوند به عنوان «کتاب» معرفی می کند. هاءم اقرؤوا کتابیه.

مرحوم علامه طباطبایی ذیل آیات ابتدایی سوره مبارکه قلم اینگونه می نویسند:

«خداى سبحان دراین آیه به قلم و آنچه با قلم مى‏نویسند سوگند یاد کرده، و از ظاهر سیاق برمى‏آید که منظور از «قلم»، مطلق «قلم»، و مطلق هر نوشته‏ اى است که با قلم نوشته می شود؛ و از این جهت این سوگند را یاد کرده که «قلم» و «نوشته»، از عظیم ‏ترین نعمت‏هاى الهى است که خداى تعالى بشر را به آن هدایت کرده، به وسیله آن حوادث غایب از انظار و معانى نهفته در درون دلها را ضبط می کند، و انسان به وسیله قلم و نوشتن می تواند هر حادثه اى را که در پس پرده مرور زمان و بُعد مکان قرار گرفته، نزد خود حاضر سازد، پس «قلم» و «نوشتن» هم در عظمت، دست کمى از «کلام» ندارد.

ودرعظمت این دو نعمت همین بس که خداى سبحان بر انسان منت نهاده که وى را به سوى کلام و قلم هدایت کرده، و طریق استفاده از این دو نعمت را به او یاد داده، و در باره کلام فرموده:" «خَلَقَ الْإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَیانَ؛انسان را آفرید * و به او بیان را تعلیم کرد.» (الرحمن:4-3) و درباره قلم فرموده: "«الذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ؛ با قلم تعلیم داد * به انسان چیزى را تعلیم داد که از آن آگهى نداشت.» (علق: 5-4).

در تفسیر نمونه هم درباره آیات ابتدایی سوره مبارکه علق که بالاتر به آن اشاره کردم در اهمیت قلم و کتاب و نوشتن آمده است:

«جمله (الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ‏) تاب دو معنى دارد، نخست اینکه: خداوند نوشتن و کتاب را به انسان آموخت و قدرت و توانایى اینکار عظیم را که مبدأ تاریخ بشر و سرچشمه تمام علوم و فنون و تمدن ها است، در او ایجاد کرد. دیگر اینکه منظور این است که علوم و دانش ها را از این طریق و با این وسیله به انسان آموخت. خلاصه اینکه طبق یک تفسیر منظور «تعلیم کتابت» است، و طبق تفسیر دیگر منظور «علومى است که از طریق کتابت به انسان رسیده است». و در هرحال تعبیرى است پرمعنى که در آن لحظات حساس نخستین نزول وحى در این آیات بزرگ و پرمعنى منعکس شده است.....

موضوع بسیار جالب اینجا است در عین اینکه پیامبر (ص)، " امى" ودرس نخوانده بود، و محیط حجاز را یکپارچه محیط جهل و نادانى فرا گرفته بود، در نخستین آیات وحى تکیه برمساله" علم" و" قلم" است که بلافاصله بعد از نعمت بزرگ خلقت و آفرینش در این آیات ذکر شده است! در حقیقت این آیات نخست از تکامل "جسم" انسان، از یک موجود بى‏ارزش مانند" علقه"، خبر می ‏دهد، و از سوى دیگر از تکامل "روح" به وسیله تعلیم و تعلم مخصوصا از طریق قلم سخن مى‏گوید. آن روز که این آیات نازل می شد نه تنها در محیط حجاز که محیط جهل بود کسى ارزشى براى قلم قائل نبود در دنیاى متمدن آن زمان نیز قلم از اهمیت کمى برخوردار بود. اما امروز مى‏دانیم که تمام تمدن ها و علوم و دانشها و پیشرفتهایى که در هر زمینه نصیب بشر شده بر محور قلم دور مى‏زند، و به راستى" مداد علماء" بر" دماء شهداء" پیشى گرفته، چرا که هم زیربناى خون شهید، و هم پشتوانه آن مرکبهاى قلمهاى دانشمندان است، و اصولا سرنوشت اجتماعات انسانى در درجه اول به نیش قلم ها بسته است. اصلاحات جوامع انسانى از قلم هاى مؤمن و متعهد شروع می ‏شود، و فساد و تباهى اجتماعات نیز از قلم هاى مسموم و فاسد مایه می گیرد.»  (تفسیرنمونه،ج‏27،ص 159و 158)

مرحوم علامه طبرسی در تفسیر فاخر خود مجمع البیان درباره ارزش «قلم» از قول بزرگان علم می نویسد: «البیان بیانان: بیان اللسان، و بیان البنان و بیان اللسان تدرسه الاعوام، وبیان الاقلام باق على مر الایام! بیان دو نوع است: بیان زبان، وبیان قلم، بیان زبان با گذشت زمان کهنه می شود و از بین می ‏رود، ولى بیان قلم ها تا ابد باقى است! و نیز گفته ‏اند: ان قوام امور الدین و الدنیا بشیئین القلم و السیف و السیف تحت القلم: پایه امور دین و دنیا بر دو چیز است: قلم و شمشیر؛ و شمشیر زیر پوشش قلم قرار دارد»  (تفسیر" مجمع­البیان" جلد 10 صفحه 332.)

در میان این متن بجاست اشاره کنم که در روایات معصومین هم نکات بسیاری در تمجید و تجلیل از کتاب و کتاب­خوانی و کتاب­دوستی و نوشتن و نگارش داریم که همگی بر اهمیت و اولویت این مقوله راهبردی در کارهای فرهنگی و دینی تأکید می­ کنند. مرور این احادیث مهم، ضرورت امروز کارهای فرهنگی و فکری کشور ما و نخبگان ماست.

حضرت محمد مصطفی که سلام خدا بر او باد می­فرمایند:

«قَیِّدُوا العِلمَ بالکِتابِ؛ علم را، با نوشتن دربند کشید.» (کنز العمّال: حدیث 29332)

«اکتُبُوا العِلمَ قبلَ ذَهاب ِالعُلَماءِ، و إنّما ذَهابُ العِلمِ بِمَوتِ العُلَماءِ؛ دانش را، پیش از رفتن دانشمندان، بنویسید؛ زیرا رفتن علم به در گذشت دانشمندان است.» (کنز العمّال: حدیث 28733)

«مَن کَتَبَ عَنِّی عِلماً أو حَدیثاً لم یَزَلْ یُکتَبْ لَهُ الأجر ُما بَقِیَ ذلکَ العِلمُ‏ و الحَدیثُ؛ هرکس دانشى یا حدیثى از من بنویسد تا آن دانش و حدیث باقى ‏است، برایش اجر نوشته شود.» (کنز العمّال: حدیث 28951)

امام على علیه السلام در تعابیری ژرف و جالب می­فرمایند:

«عُقولُ الفُضَلاءِ فی أطرافِ أقلامِها؛ خردهاى دانشمندان، در نوک قلم ‏هاى ایشان است.»( غررالحکم: حدیث 6339.)

«الکُتُبُ بَساتِینُ ‏العُلَماءِ؛ کتابها، بوستانهاى دانشمندانند.» (غررالحکم: حدیث 991)

«الکِتابُ تَرجُمانُ النِّیَّةِ. نوشته، بازگوکننده نیّت (اندیشه) است. (غررالحکم: حدیث 298)

«مَن تَسَلّى ‏بالکُتبِ لم تفُتْهُ سَلوَةٌ؛ کسى که خود را با کتاب ها آرامش دهد، هیچ آرامشى را از دست ندهد.» (غررالحکم: حدیث 8126)

«کِتابُ الرَّجُلِ عُنوانُ عَقلِهِ و بُرهانُ فَضلِهِ؛ نوشته (نامه) مرد، نشان خرد او و دلیل فضل اوست.» (غررالحکم: حدیث 7260)

«إذا کَتَبتَ کتاباً فَأعِدْ فیهِ النَّظر َقَبلَ خَتمِهِ؛ فإنّما تَختِمُ على ‏عَقلِکَ؛ هرگاه چیزی نوشتى، پیش از آنکه مُهر شکنى، آن را بازنگرى کن؛ زیرا که در حقیقت بر خرد خویش مُهر مى‏نهى.» (غررالحکم: حدیث 4167)

3) اکنون پدیده بی نظیر «کتاب» که در فضیلت آن سخن گفتیم، سالهاست محور و کانون بزرگترین و جذابترین رویداد فرهنگی کشور شده است؛ نمایشگاه بین المللی کتاب تهران که بی شک یکی از بزرگترین و پر رونق ترین نمایشگاههای کتاب دنیاست، هر سال به مدت 10 روز به محل جشن کتاب خوان­ها، کتاب بازها و کتاب دان­ها در تهران تبدیل می­شود و شگفتانه ­های عرصه نشر را به مردم عرضه می­ کند. ده روزی که می­توان آن را دهه رفاقت توده­های مردم با کتاب نامید.

یکی از برکات نمایشگاه کتاب تهران پاسخ عملی به شبهه بی توجهی مردم ایران به کتاب است. جماعتی به سهو یا به عمد اصرار دارند، مردم ایران را غریبه با کتاب و بیگانه با مطالعه معرفی کنند و با ارائه آمارهای اشتباه و مقایسه های بی مبنا از سرانه مطالعه، مستمراً مردم ایران را به خاطر کم مطالعه کردن شماتت کنند، در حالی که آمارهای دقیق و مقایسه های فنی با آمارهای دنیا نشان می دهد سرانه مطالعه مردم ایران نسبت به میانگین دنیا سرانه مطلوبی است و ذوق و سوق و شوق ایرانی ­ها به خرید کتاب، تصویر ثابت هر ساله نمایشگاه کتاب برای هر بیننده منصفی است.

علاوه بر همه اینها نمایشگاه کتاب تهران، یک ویترین بزرگ از جریان نشر کشور است؛ اندیشمندان، تصمیم گیران و مدیران فرهنگی کشور می توانند از این فرصت ده روزه استفاده کنند و در متن و حاشیۀ آخرین و بروزترین رویه ­ها و روال­ ها و روندهای جریان نشر قرار بگیرند. نقاط مثبت، غفلت ها، قوت ها، آسیب ها، ضعف ها و در مجموع نبض جریان نشر به عنوان یکی از مهم ترین عرصه های فرهنگ را می توان با مطالعه میدانی و دقیق نمایشگاه کتاب به دست آورد.

از سوی دیگر تنوع، تکثر و تعدد ناشران و تولیدات مکتوب از جریانات فکری متفاوت و حتی متهافت و بعضا متضاد در یک مکان و زمان در مرکز تهران، نشانه­ای از سماحت و سعه صدر و آزاد اندیشی نظام جمهوری اسلامی در پذیرش کثرات فرهنگی و زمینه­ سازی عملی نظام برای فضای تعاطی افکار و تضارب آرا در کشور است که معمولاً در عملیات روانی و رسانه ­ای دشمن به طریق وارونه ای جلوه داده می شود.

از منظری دیگر، دو نمایشگاه قرآن و کتاب که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متولی برپایی آنهاست، به منزله دو بال یا دو رویداد جریان ساز فرهنگی می توانند مکمل و متمم یکدیگر عمل کنند و اتفاقا قرابت و نزدیکی معنایی ویژه ای هم با هم دارند از آنجا که قرآن، یک کتاب و کتاب زندگی و هدایت و حکومت است. اگر نمایشگاه قرآن تفرجگاه معنوی خانواده هاست نمایشگاه کتاب می ­تواند و باید یک پارک فرهنگی برای خانواده ­ها باشد. توجه به مخرج مشترک ها و مضرب مشترک های این دو رویداد جذاب فرهنگی می ­تواند برای سال های پیش رو، نقطه عزیمت برنامه ریزی ­های راهبردی در جهت نگاه منظومه ای به ساحت فرهنگ و تعامل بین عرصه ای در ساحت فعالیت های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گیرد.

نمایشگاه کتاب تهران پس از یک وقفه تلخ دو ساله کرونایی، کام همه دوستان و دوست­داران و عاشقان کتاب و اهالی کتاب آباد را شیرین خواهد کرد. ان شاءالله.