امروز ٢٠ ژوئن به نام پناه جویان یا پناهندگان نام گذاری شده است. پناه جویان مهاجرانی هستند که نه به اختیار بلکه به دلیل عوامل نامساعدی چون بیکاری، ناامنی، مسائل سیاسی، جنگ و ...دست به کوچ اجباری می زنند. بر طبق آمارهای بین المللی در سال ٢٠١٧ بالغ بر ٦/٦٥ میلیون نفر در سراسر جهان آواره شده اند که با توجه به بحران ها و ناامنی ها، طی سالیان گذشته این اعداد و ارقام رو به فزونی بوده است.

پناهنده ها افرادی هستند رانده شده از کشور اصلی خود که بر اساس حق برخورداری از حقوق بین المللی از کشور دیگری تقاضای کمک و پناهندگی می کنند. و این روز به منظور گرامیداشت جرئت، قدرت و عزم زنان، مردان و کودکانی است که به دلیل آزار و اذیت درگیری و خشونت مجبور به فرار از خانه هایشان شده اند و روز حمایت از انسان هایی ست ناامید از وطن که به موطن دیگری دل خوش کرده اند.

موسی جاودان، دکترای روانشناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه هرمزگان معتقد است همه ما انسان ها هنگامی که در معرض خطر قرار می گیریم، تلاش می کنیم جان خود را از خطر حفظ کنیم. او اصلی ترین عاملی که آدم ها را وادار به فرار و پناه بردن به جایی غیر از سرزمین مادری می کند،نجات جان خود می داند و می گوید: علاوه بر موضوع امنیت که از عوامل مهم کوچ اجباری است، علل دیگری چون بیکاری و عدم دسترسی به شغل مناسب، سلب آزادی، جنگ و مسائل سیاسی نیز در  راهی شدن فرد یا افراد به کشور بیگانه مؤثر است. 

جاودان ادامه می دهد: همان گونه که ما برای حیوانات به عنوان موجودی زنده در روی کره خاکی حقوقی قائل هستیم، برای انسان پناهنده ای که به کشوری دیگر پناه برده، صرف نظر از ملیت، نژاد و علت مهاجرت آن، بلکه به کرامت انسانی او باید توجه کنیم و در نظر داشته باشیم که او برای نجات جان خود و دستیابی به شرایط بهتر پناه آورده است و هدفش دست یابی به امنیتی نسبی است.

وی همچنین اشاره ای به سخاوت ایرانیان در پذیرش و پناه دادن به پناه جویان کرده و می گوید: چنانچه نگاهی به تاریخچه پناهندگی در ایران بیندازیم و به تاریخ ١٣٢٠ هجری شمسی برگردیم، در واقعه جنگ جهانی دوم شاهد کوچ اجباری تعداد زیادی از لهستانی هایی هستیم که به ایران پناه آوردند و این در حالی بود که ایران علی رغم اعلام بی طرفی، مورد هجوم قرار گرفته و با وجود شرایط نابسامان اقتصادی و قحطی های گسترده میزبان و پذیرای ١٢٠ هزار لهستانی شد و مردمان ما با مهمان نوازی و آغوش گرم پذیرای آنان شدند و شرایط لهستانی ها را بهبود بخشیدند.

جهت بررسی بیشتر این موضوع به سراغ "محمود رئوفی" عضو هیئت علمی گروه جامعه شناسان دانشگاه هرمزگان رفتیم و نظر او را در خصوص مقوله پناهندگی جویا شدیم.

رئوفی بر اساس شواهد، حوادث و قرائن بر این باور است که کوچ اجباری در حوزه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نسبت به بیست سال گذشته به دلیل بروز بحران هایی که در جریان است به ویژه در سطح خاورمیانه، رو به افزایش بوده که خود ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، روان شناختی و خانوادگی را در پی دارد.

تفاوت هایی که میان مهاجرت اختیاری با کوچ اجباری وجود دارد به  ما در فهم و درک مقوله پناهندگی کمک می کند، جاودان، کارشناس حوزه روانشناسی مهاجرت را امری خواسته و پناهندگی را ناخواسته عنوان می کند و می گوید: مهاجرت با هدف خاصی صورت می گیرد و امکان برگشت به سرزمین مادری و بر طبق رویه قانونی و چارچوب مشخص وجود دارد و فرد با طی مراحل و تشریفاتی و گاهاً دعوت از سوی کشور مقصد اقدام به رفتن می کند اما افراد پناهنده به دلیل در خطر بودن جانش در سرزمین خود تا برطرف نشدن تهدید و خطر امکان بازگشت به وطن را ندارد، از این رو قوانین بین الملل به کشور مقصد توصیه کرده که پناه جویان را بپذیرد و اجبار به بازگشت به سرزمین مادری شان نکند.

تأثیر مهاجرت در شکل گیری تمدن اسلامی

رئوفی، کارشناس حوزه جامعه شناسی نیز مهاجرت را در طول تاریخ امری متداول می داند و به نقل از یک مورخ دان بزرگ می گوید: "توین بی" مورخ و فیلسوف آمریکایی در کتاب تاریخ تمدن خود مدعی است که ما ٢٧ تمدن را می شناسیم و این ٢٧ تمدن متعاقب یک هجرت شکل گرفته اند و او معتقد است هجرت عامل تمدن سازی است. این مورخ از تمدن اسلامی نام می برد و معتقد است تمدن اسلامی در مکه به وجود آمد اما شکل گیری آن در مدینه بود. هنگامی که پیامبر اسلام(ص) و مسلمانان از سوی مشرکان در تنگنا قرار گرفته و نتوانستند فعالیت کنند از مکه به مدینه مهاجرت کردند و آنجا تمدن اسلامی شکل گرفت.

وی در همین ارتباط ادامه می دهد: کشور ایران را در نظر بگیریم ایرانیان مهاجر با نژاد آریایی وارد این منطقه شده و ایران را ساخته اند یا با وجود اینکه آمریکاییان بومی را سرخ پوستان تشکیل می دهند، اما آنجا را افرادی ساخته اند که از سراسر جهان آمده اند.

رئوفی می گوید: مسئله هجرت در قرآن هم مهم شمرده شده و دکتر شریعتی معتقد است که هر جا جهاد و ایمان مطرح می شود در آن بحث هجرت هم مطرح است. خداوند در قرآنی می فرماید: (الذین آمنو و هاجرو و جاهدو؛ ای کسانی که ایمان آورده  جهاد کنید و هجرت کنید). بنابراین متوجه می شویم که   مهاجرت اختیاری و به انتخاب فرد صورت می گیرد چه درون کشوری، درون منطقه ای و یا درون قاره ای باشد. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: "وطن شما جایی است که شما را در بر می گیرد" به این معناست که وطن شما جایی است که احساس آرامش روانی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و علمی داشته باشید.

تفاوت های پناهندگی و مهاجرت

وی در ادامه به بحث پناهندگی در مقابل مهاجرت می پردازد و ادامه می دهد: پناهندگی مهاجرت اجباری فردی یا دسته جمعی است. در سطح فردی بیشتر افرادی که مهاجرت اجباری می کنند کسانی هستند که در حوزه های سیاسی فعالیت می کنند، معترضان مدنی و کنشگران سیاسی و فرهنگی چون در کشور خود احساس امنیت نمی کنند و ترس از  خطر دارند به کشور دیگری پناهنده می شوند که این احساس خطر یا عینی و واقعی  یا گاهاً روانی است.

این جامعه شناس و فعال سیاسی افغانستانی های مهاجر در ایران و یا ایرانیانی که قبل و بعد انقلاب به کشورهای عمدتاً اروپایی و آمریکا پناهنده شدند را از دسته افرادی می داند که به دلیل شرایط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، دینی و حتی سبک زندگی ترک وطن کرده و به سرزمینی دیگر روی آورده اند.

وی پناهنده ها و آوارگان جنگی را در سطح جمعی قرار داده و می گوید: تشدید جنگ های داخلی و منطقه ای در سطح خاورمیانه طی دهه های اخیر که ابرقدرت ها در شکل گیری آن نقش داشته اند، آوارگی تعداد زیادی از مردم این منطقه را به دنبال داشته که بسیاری از آنان نیز به سوی همان کشورهای جنگ افروز مانند اروپا و آمریکا روانه شده اند.

جنگ های داخلی و سیل گسترده آوارگان

ایجاد ناامنی و بروز جنگ های داخلی سیل گسترده آوارگان را به دنبال دارد که این امر پیامدها و تبعاتی را متوجه پناهندگان و کشور مقصد آنان می کند.

جاودان به عنوان یک روانشناس و استاد دانشگاه در ارتباط با این موضوع و با اشاره به تاریخچه پناهندگی عنوان می کند: با نگاه به تاریخچه پناهندگی حدود سال های ٧٢ و ٧٣ در پی حمله طالبان به افغانستان قریب به  ٥ میلیون نفر به کشور ایران پناهنده می شوند که رقم قابل توجهی است.

جاودان ادامه می دهد: به طور کلی در جنگ هایی مانند سوریه، عراق و اکراین که خود عامل مهاجرت و پناهنده شدن دسته جمعی افراد است، اغلب کشورهای همسایه خود را درگیر سیل پناه جویان می کنند و عموماً کشورهای مقصد و هدف نمی توانند به همه آن ها امکانات مناسب مانند خوراک، پوشاک و سرپناه بدهند؛ از این رو در گزارشات عینی و میدانی از مشکلات فراوان این افراد از جمله گرسنگی، سرما، سوءتغذیه و... را مشاهده می کنیم. بسیاری از کودکان جان خود را از دست می دهند و این اتفاقی ست که در جهان امروز در حال وقوع است.

او با اشاره به تبعات منفی که کشور مقصد را درگیر می کند، حفظ شأن و منزلت انسان های پناه جو را یک ضرورت می داند و تأکید می کند: همه آن ها به عنوان یک انسان حقوقی دارند و دارای کرامت انسانی هستند و با توجه به قوانین بین المللی باید به آنان رسیدگی و امید در دلشان زنده کرد. هرچند گاهی به قدری این سیل مهاجرت زیاد است که کشور مقصد توان برطرف نمودن نیازهای اولیه آنان را ندارد و شخصیت و شأن انسانی آنان نادیده گرفته می شود.

پیامدهای افزایش پناهندگان در ایران

جاودان در ادامه این بحث و با وجود حضور گسترده ای از پناهندگان افغان در کشورمان و تأثیری که بر نرخ بیکاری، اشتغال و دستمزد و مسکن و تورم می گذارند، بر این باور است که افزایش موج آسای پناهندگان عواقبی را به دنبال دارد و بر افزایش نرخ مسکن و خوراک تأثیرگذار است.

او در عین حال وجود تعداد معقول آنان را مفید ارزیابی می کند و می گوید: از آنجایی که ایرانیان تمایل چندانی به مشاغل و کارهای میدانی ندارند و زمان کمتری را برای کار خود می گذارند حضور افغانستانی ها در زمینه کارگران ساختمانی و در امر باغداری و کشاورزی کمک حال ما بوده و برای کشور ما مؤثر واقع شده اند.

این استاد دانشگاه ضمن اشاره به این مسئله که به دنبال این حضور شاهد ازدواج زنان ایرانی با این مهاجران و پناهنده ها به ویژه در مناطق کم درآمد و حاشیه شهرها هستیم، از مسئولین می خواهد روند پیگیری اعطای شناسنامه به فرزندان حاصل از این ازدواج ها را تسریع ببخشند و آن ها را عضوی از جامعه ایرانی بدانند و کرامت و شأن و منزلت انسانی شان محترم شمرده شود.

جاودان توصیه مقام معظم رهبری در خصوص حق تحصیل مهاجرین را امری پسندیده می داند و اضافه می کند: امیدواریم در قبال وجود فرزندان حاصل از ازدواج با مردان غیر ایرانی نیز اقدامات مثبتی صورت بگیرد و از حق طبیعی برخوردار شوند کما اینکه بسیاری از آنان در فقر متولد می شوند و سرگردانی آنان تبعات خطرناکی از جمله بزهکاری، قتل و ... را در پی دارد.

کوچ دسته جمعی اجباری دوسویه است

رئوفی که خود جامعه شناس است در خصوص تبعات حضور گسترده پناه جویان برای دو سوی ماجرا، عنوان می کند: تبعات کوچ های دسته جمعی و اجباری دوسویه است و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و روان شناختی برای مهاجرین و کشور هدف را به دنبال دارد و پناهنده ها را دچار استرس های روحی می کند. به ویژه هنگامی که هجرت اجباری متعاقب جنگ رخ دهد که نمونه اش را در اکراین  یا در قضایای سوریه و عراق و یمن داشته ایم.

او اولین مسئله در بدو ورود پناه جویان را بحث اسکان آنان می داند و ادامه می دهد: پناه جویان علاوه بر مشکل اسکان به دلیل اینکه در موارد زیادی زبان کشور مقصد را نمی دانند، نمی توانند ارتباط برقرار کنند. از طرفی کشور میزبان هم هنگامی که با سیل عظیمی از پناهندگان مواجه می شود توان سرویس دهی مناسب و به موقع این تعداد افراد در زمینه خوراک، مسکن و بهداشت را ندارد که تبعاتش را در حوزه اقتصادی، اجتماعی، روانی و بهداشتی می توانیم مشاهده کنیم.

 جاودان و رئوفی که از اساتید دانشگاه هرمزگان هستند، مقصد افرادی که مهاجرت می کنند را کشورهای توسعه یافته و ثروتمند می دانند و افراد به دلیل شرایط بهتر زندگی و شغلی که در این کشورها می توان به دست آورد، ترغیب به مهاجرت می شوند.

جاودان با اشاره به اینکه اغلب افغانستانی هایی که به ایران می آیند هم تلاش می کنند به ترکیه و سپس به سوی اروپا بروند، می گوید: افرادی از کشور ما نیز به ترکیه می روند و فرزندان خود را به مدارس آنجا می برند تا بتوانند به مقصد بعدی در کشورهای توسعه یافته بروند.

رئوفی نیز بر این باور است که افراد بیشتر تمایل به رفتن چنین کشورهایی دارند و پناه جویان هم در صورت فراهم بودن شرایط به دنبال کشوری با شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مناسب تر برای زیستن هستند، هرچند هدف اولیه آنان دور شدن از خطر است.

نقش نهادهای بین المللی در حمایت از پناهندگان

 در ادامه گفت وگو از نقش نهادهای بین المللی در حمایت از پناهندگان می پرسم و اینکه کمیساریای عالی سازمان ملل متحد که برای پناهندگان ایجاد شده و وظیفه رفع موانع و مشکلات پناهندگان و توصیه به کشورها در حمایت از پناه جویان و فراهم نمودن امکان بازگشت داوطلبانه آنان را بر عهده دارد، توانسته مثمر ثمر باشد. پاسخ را از دو دیدگاه متفاوت می خوانیم:

جاودان قوانین، کنوانسیون ها، پروتکل های بین المللی و تشریفات تدوین شده را مفید و لازم می داند اما معتقد است بعضی از کشورها توجهی به قوانین بین المللی ندارند و تأکید می کند: بعضی از کشورها قلدر هستند و توجهی نمی کنند، عده ای از کشورها هم برایشان مقدور نیست از این جهت به میزانی که مطلوب است پیشرفت نکرده ایم. هرچند توصیه ها و قوانین بین المللی بی تأثیر نیست و کمک کننده است تا افراد شرایط بهتری دست پیدا کنند اما در مقام عمل به طور کلی قابل قبول نیست.

رئوفی در خصوص نقش نهادهای بین المللی معتقد است که پیمان نامه ها، کنوانسیون ها، قوانین و مقررات نسبت به گذشته بهتر شده و رسیدگی به وضعیت پناهندگان علی رغم شدت و ضعف های موجود بهبود یافته است.

او نقش سازمان های بین المللی را کلیدی عنوان کرده و می گوید: در حوزه پناهندگی بدون حضور سازمان های بین المللی، نمی توانیم تنها به دولت های محلی متکی باشیم، ضمن اینکه سازمان های بین المللی هم بدون اتکای به دولت محلی نمی تواند اقدامات خود را عملیاتی کند. ارتباط دوسویه این مجموعه می تواند مؤثر واقع شود.

پدیده مهاجرت و پناهندگی و معضل فرار مغزها

پدیده مهاجرت و پناهندگی موضوعی چندوجهی است که پرداختن به جنبه های مختلف آن نیاز به زمان، تحقیق و  ریز شدن در مسائل متعدد دارد، به همان میزان که هجرت ها و قرار گرفتن در شرایط مساعدتر موجب توسعه فردی و جمعی در مجموع می شود اما هنگامی که بر اثر ناامنی کشور خود را ترک کرده در حالی که دلت ریشه در جان وطن دارد و یا رفتن ها بی رویه باشد روی دیگر ماجرا نمایان می شود و آن از دست دادن سرمایه اجتماعی و متخصصین که اصطلاحاً فرار مغزها اطلاق می شود را به دنبال دارد و در مورد میهن عزیزمان ایران هر دو کارشناس و استاد دانشگاه نگران اند و دغدغه دارند.

جاودان با اشاره به تمایل  درصد بالایی از دانشجویان ارشد و دکترا به خروج از کشور، آنان را سرمایه های کشور می داند و می گوید: مسئله ای تحت عنوان مرگ خاموش در جامعه شناسی و روانشناسی داریم و اینکه در جامعه امروز ما نقش تبلیغات بسیار پررنگ است، به این معنا که تمام خوبی ها کنار گذاشته می شود و تنها بدی ها پررنگ می شوند. خارج از کشور در فضای رسانه ای تصویر غیرواقع و تنها مشکلات را نشان می دهند و عده ای نادان در داخل کشور به این جریان دامن می زنند در نتیجه روی مردم اثر می گذارند و ایجاد حس سرخوردگی و ناامیدی می کنند.

او رفتن نخبگان را خطر بزرگی دانسته و ضمن اشاره به مهاجرت کادر بهداشتی و پزشکی در دوران کرونا وضعیت را نگران کننده می داند و ادامه می دهد: آمریکا بودجه ای را در سال ١٩٦٥ مصوب کرد و نامش را جنبش نهضت استاندارد گذاشت و بر اساس آن افرادی که درصدی از استاندارد را دارا باشند می توانند به آمریکا بروند و این موضوع برای سایر کشورها زنگ خطری است که نخبگان و ژن های برتر خود را از دست بدهد و به جای اینکه مملکت خود را آباد کنند در خدمت کشوری بیگانه باشند.

ضرورت توجه مسئولین نسبت به افزایش مهاجرت و پناهندگی

جاودان از بی توجهی مسئولین به این امر گلایه می کند و می گوید: رفتن نخبگان علمی، کارآفرینان، نوآوران و ورزشکاران خطر بزرگی است که یک سرزمین را  تهدید می کند، از هر دشمن خارجی خطرناک تر و آسیب های اجتماعی غیرقابل جبرانی را به جامعه تحمیل می کند. هنگامی که خانه ای در حال سوختن است صاحبش تلاش می کند روند را متوقف و موجب کاهش خسارت شود اما بی اهمیتی مسئولین در این ارتباط تعجب آور و غیرقابل توجیه است.

او بر همدلی و مهربانی مسئولین با مردم تأکید می کند و می گوید: کشوری که سرکوب و زندان و تهدید شهروندان را در پیش گیرد از آبادانی و پیشرفت بازمی ماند. نباید مردم را صرفاً اطاعت پذیر و بدون خلاقیت بار آورد. باید با اعطای آزادی های بیان و محترم شمردن عقاید متفاوت کمک کنیم تا کشور با توجه به منابع بی نظیری که در اختیار دارد به جایگاه واقعی خود در دنیا دست پیدا کند.

رئوفی نیز مهاجرت نخبگان را یک معضل اجتماعی می نامد که ورود دولت برای جلوگیری از آن امری ضروری است و در این خصوص، اظهار می کند: هرچند غلو فضای رسانه ای و بعضی محافل در مورد تمایل مردم به مهاجرت و تشویق آنان مؤثر بوده است اما به طور کلی میل به ترک وطن از سوی مشاغل مختلف، نخبگان، برگزیدگان و پرستاران زنگ خطری است که مطلوب کشور ما نیست.

وی بخشی از این تمایلات را قابل توجیه می داند و می گوید: هنگامی که صنعتگر، سرمایه گذار، استاد دانشگاه و نخبه ای نتواند در کشور کار موردپسند و در ارتباط با تخصص خود را دنبال کند، بالطبع موقعیت بهتر را در کشوری دیگر پیگیری خواهد کرد که اغلب مقصدشان اروپا، آمریکا، استرالیا و کاناداست و از نظر من شرایط نگران کننده ست.

این جامعه شناس مهاجرت در حالت معمول را امر پسندیده ای می داند و ایرانیان حاضر در کشورهای دیگر را سفیران فرهنگ و تمدن و مذهب ایران برمی شمرد و می گوید: از این جهت مسئله را مثبت ارزیابی می کنم و معتقدم ما هم باید دروازه های ایران را به سوی خارج نشینان باز کنیم اما زمانی که حالت اجبار پیدا می کند و فرد ناگزیر می شود به دلیل نبود شرایط بهینه وطنش  را ترک کند و همچنین زمانی که از حد متداول و معقول فرارتر می رود باید  یک هشدار تلقی شود.

رئوفی ادامه می دهد: قتل، خودکشی، طلاق و ... پدیده هایی هستند که از ابتدا با  بشر همراه اند و نمی توان آن  را به صفر رساند اما وقتی از حدی فراتر رود خطرناک است و دولتمردان به دنبال کاهش آن برمی آیند، مهاجرت نیز همان است با افزایش آن باید فکر و برنامه ای برای کاهش آن داشته باشیم.

میزان رضایت پناهندگان از شرایط جدید

جاودان نیز در خصوص میزان رضایت افراد پناهنده نسبت به شرایط جدید خود، می گوید: عموماً افرادی که از شرایط نامساعدی به یک موقعیت بهتر می روند، زمینه شکوفایی و فعالیتشان فراهم شده و رضایت خاطر نسبی را به دست می آورند هرچند مجبور باشند سخت کار کنند. اما با وجود رضایت خاطر اگر در کشور خود همان کیفیت و شرایط مطلوب برقرار باشد علاقه مند به بازگشت هستند مگر افرادی که به دلایل سیاسی جانشان درخطر باشد.

رئوفی ایجاد و وجود کمپ های پناهندگی را ضروری می داند و عنوان می کند: با حضور پناهندگان به خاک کشوری در این کمپ ها اسکان داده می شوند که برای پالایش جمعیت، مسائل بهداشتی و تزریق واکسن لازم است ضمن اینکه به پناه جویان در جهت کسب آمادگی و مهارت در صورت طولانی نبودن دوره، برای ورود  به جامعه جدید کمک می کند.

وی پناهندگی را مانند بسیاری دیگر از پدیده های اجتماعی برای فرد پناهنده هم منفی و هم مثبت می داند که توجه به در نظر گرفتن در شرایط و بحرانی که دست به گریبانش شده بالاجبار تصمیم به ترک زادگاه یا وطن خود می کند و در این مسیر مسلماً دچار مشکلاتی خواهد شد. دعوت به سوی خدا هم نه با اجبار بلکه باید با اختیار صورت بگیرد بنابراین در شرایط نرمال کمتر کسی وطن خود را ترک می کند، اما با این حال فرد پناهنده از این طریق می تواند جان خود را نجات دهد و زندگی راحت تر و آرامش بیشتری  را به دست آورد.

گزارش از احمر دهقانی، خبرنگار ایسنا

انتهای پیام