خبرگزاری مهر؛ گروه استان ها - کوثر کریمی: پهنه رویشی زاگرس وسیع ترین و اصلی ترین محل رویش گونه های مختلف بلوط در کشور است. جنگل های بلوط منطقه زاگرس از استان آذربایجان غربی آغاز و به سمت غرب ایران در استان های کردستان، کرمانشاه، ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، لرستان و همچنین مناطق غربی استان اصفهان رفته و سپس تا جنوب غرب ایران در استان های کهگیلویه و بویراحمد و فارس کشیده شده است.

در بین استان های مذکور که در ناحیه رویشی زاگرس واقع شده اند به ترتیب استان های فارس، لرستان و خوزستان مقام های اول تا سوم را به نظر وسعت رویشگاه های جنگلی و درختی دارند؛ البته استان کرمانشاه دارای بیش از ۵۲۷ هزار هکتار جنگل درخت بلوط است.

جنگل های زاگرس با ۶ میلیون هکتار مساحت ۴۰ درصد جنگل های ایران را تشکیل می دهند؛ حدود ۷۰ درصد تیپ گونه های جنگلی زاگرس را انواع درختان بلوط تشکیل می دهند.

همچنین در سال های اخیر خشکسالی، آتش سوزی های عمدی و غیر عمدی، چرای بی رویه دام، تغییر کاربری جنگل ها و استفاده از آن به عنوان اراضی کشاورزی، قاچاق زغال بلوط به عنوان بهترین زغال رایج که مورد استفاده عموم مردم قرار می گیرد، آسیب های بسیاری را به جنگل های بلوط وارد کرده که کلکسیون این آسیب ها با شیوع آفت ها نیز تکمیل می شود.

هر چند که مدیران اعتقاد دارند شاید دست انسان در برخی موارد از جمله خشکسالی آنچنان دخیل نباشد اما به نظر می رسد که بی احترامی به طبیعت و رفتار غلط با محیط زیست در برخی موارد مانند سدسازی، برداشت بی رویه از سفره آب های زیرزمینی، قاچاق زغال، قطع بی رویه درختان و چرای بی رویه دام ها باعث تغییرات اقلیمی شده و همچنین آزادسازی گازهای گلخانه ای نیز زمینه افزایش دمای کره زمین را فراهم می کند.

بی توجهی به منابع طبیعی و تبعات منفی آن

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان در گفت وگو با خبرنگار مهر بیان می کند: این استان با ۶.۴ میلیون هکتار مساحت، قریب به یک میلیون هکتار جنگل و بیشه زار دارد که حدود ۹۰۰ هزار هکتار آن جنگل های زاگرسی است.

سید محمدتقی سجادی ادامه می دهد: از نظر وسعت در حوزه زاگرس در بین ۱۱ استان زاگرسی، خوزستان سومین استان از نظر مساحت سطح جنگلی است که شهرستان های اندیمشک، دزفول، اندیکا، لالی، مسجدسلیمان، ایذه، دزپارت، باغملک، بهبهان، رامهرمز و امیدیه جزو شهرستان های جنگلی زاگرسی خوزستان هستند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان اضافه می کند: شهرستان دزفول با ۲۲۰ هزار هکتار مساحت جنگلی و شهرستان امیدیه با ۵۰۰ هکتار مساحت جنگلی به ترتیب جزو وسیع ترین و کم وسعت ترین شهرستان های جنگلی زاگرسی استان محسوب می شوند.

وی تصریح کرد: عمده گونه های درختی و درختچه ای عرصه های جنگلی زاگرسی خوزستان به جز گونه غالب بلوط شامل گونه های بادامک یا بادام شور، بنه، کلخونگ، ارژن، محلب، شن، زالزالک، کیکُم، تنگ رس، گلابی وحشی، عُرس، زربین، چنار، ارغوان، انجیر، گردوی کوهی و یک سری گونه های معدود دیگر است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان یادآور می شود: با توجه به گستردگی جنگل های استان قطعاً حفاظت و حمایت ویژه از آنها نیازمند برنامه ها، تدارکات و همچنین همکاری همه جانبه دستگاه های دولتی و مردم را می طلبد.

سجادی بیان می کند: هر آنچه که در کره زمین و محیط زندگی وجود دارد و انسان نقشی در خلق آن نداشته تحت عنوان منابع طبیعی محسوب می شود؛ در ایران حدود ۱۳۵ میلیون هکتار یعنی ۸۳ درصد سطح جغرافیایی شامل منابع طبیعی اعم از جنگل ها، مراتع و بیابان ها است.

وی می گوید: حیات و تداوم نسل بشر و انسان به حیات و ممات منابع طبیعی تجدید پذیر گره خورده و هم اکنون منشأ بسیاری از فعالیت های تولیدی و اقتصادی در سطح کشور و استان خوزستان از منابع طبیعی است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان عنوان می کند: تولید اکسیژن، تلطیف هوا، جذب گرد و غبار و گاز کربنیک، کاهش آلودگی های صوتی، کنترل آب های سطحی، تغذیه سفره های زیرزمینی، حفظ و تولید خاک، تولید علوفه دام، تولید فرآورده های صنعتی و دارویی، تولید عسل، تولید چوب، تنوع زیستی و محلی برای تفرج از مهمترین ثمرات جنگل ها و مراتع هستند که همواره مورد استفاده قرار گرفته ولی به آن توجهی نمی شود.

پیامدهای بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی

سجادی ادامه می دهد: بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی باعث آسیب پذیری شده به نحوی که با کوچک ترین تنشی مثل خشکسالی ضعف و نابودی را به همراه دارد؛ افزایش آلاینده های هوا، افزایش روزافزون ریزگردها، کاهش تولید علوفه و به دنبال آن کاهش تولید گوشت، تغییر اقلیم و شرایط آب و هوایی، افزایش سیل ها، بهمن ها، افزایش گرد و غبار و رانش زمین همه از پیامدهای تخریب و بی توجهی به این منابع خدادادی است.

وی خبر می دهد: بهره برداری بی رویه، بی ضابطه و غیرقانونی از جنگل ها و مراتع توسط ساکنان این مناطق، آتش سوزی های عمدی و غیرعمدی توسط جنگل نشینان، شکارچیان، گردشگران و سایران، فشار روزافزون برای تبدیل کاربری عرصه های منابع طبیعی به مسکونی، کشاورزی، معدنی، فعالیت های اقتصادی و طرح های عمرانی متعدد، دامداری در جنگل ضعیف و فقیر شده، فقر معیشتی جوامع محلی و نیازشان به بهره برداری بیش از ظرفیت تجدید پذیری منابع طبیعی برای تأمین سوخت، علوفه دام، ساخت صنایع دستی، فروش چوب به کارخانجات کوچک صنایع چوب، افزایش جمعیت ساکنان مناطق جنگلی و مرتعی به بهانه های مختلف و بازگشت به عنوان استراحت گاه و حتی بهره برداری ها، تأمین معاش از منابع و عوامل متعددی باعث شده که بر منابع طبیعی فشار بیش از حدی وارد شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان اضافه می کند: نظام بهره برداری ناکارآمد در سطح جنگل ها و مراتع، نبود انگیزه یا سرمایه گذاری برای تقویت پوشش گیاهی توسط دامداران، ناآگاهی از مرتع داری نوین، گردشگری و نداشتن فرهنگ صحیح تفرج در عرصه های طبیعی که باعث آلودگی های محیط زیستی و بصری، تضعیف درختان جنگلی شده و شاید از همه مهم تر بی اعتنایی و بی تفاوتی جمع کثیری از انسان ها نسبت به منابع طبیعی و محیط زیست پیرامون ما از جمله مشکلات متعدد و پیچیده ای هستند که دستگاه متولی امر یعنی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور را در مدیریت این منابع خدادادی با مشکلات بسیاری مواجه کرده است؛ مشکلاتی که ناشی از ویژگی های اقتصادی و اجتماعی امروزی است و حل و فصل آنها جز با همکاری و یاری دستگاه های اجرایی، قضائی، قانونگذاری و اقشار مختلف مردم امکان پذیر نیست.

سجادی اظهار می کند: در زمینه آفات و بیماری ها نیز استان خوزستان از سال گذشته اقدامات بسیار خوب و مؤثری را انجام داده و برای پایش، شناسایی، کنترل و مبارزه با آفات و بیماری های جنگلی نسبت به برگزاری کارگاه های آموزشی متعددی اقدام و همچنین جلسات متعددی با کارگروه گیاه پزشکی استان برگزار شده است؛ شناسایی های متعددی در سطح کل جنگل های استان انجام شده است.

وی خبر می دهد: مجموعه سطح پایش های انجام شده که از جنگل های خوزستان صورت گرفت، حدود نیمی از کل جنگل های استان یعنی ۵۳۷ هزار و ۲۰۰ هکتار مجموعه سطح پایه شده از سال گذشته تاکنون بوده است؛ بنابراین با توجه به پایش و شناسایی انجام شده سطح جنگل های آلوده به آفات برگ خوار و جوانه خوار حدود ۹۸ هزار هکتار بودند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان تصریح می کند: همچنین برای کنترل این بیماری با استفاده از محلول پاشی BT حدود ۱۸ هزار هکتار از عمده کانون های بحرانی از اواخر سال گذشته تاکنون محلول پاشی و مبارزه با آفات جوانه خوار و برگ خوار انجام شده است؛ همچنین اقداماتی مثل غنی سازی جنگل در عرصه های با درصد تاج پوشش بین ۵ تا ۲۵ درصد، توسعه جنگل در بعضی از قسمت ها با تاج پوشش کمتر از پنج درصد، احداث آتش بُرد و برگزاری کلاس های آموزشی نیز صورت گرفته است.

لزوم مشارکت مردمی برای احیای جنگل ها

سجادی یادآور می شود: مبارزه مکانیکی با این آفت و آفت های مشابه مثل سوسک چوب خوار و بیماری زغالی که در سال ۹۴ و ۹۵ در جنگل ها شیوع پیدا کرد تا سال ۹۹ هم ادامه داشت، انجام شده است؛ بنابراین با روش های مکانیکی عمده مثل خارج کردن درختان آلوده از جنگل ها و امحا آنها و همچنین کندن چاله های اطراف درختان (هلالی های آبگیر) نسبت به آبگیری اطراف درختان اقدام شد.

وی می گوید: یکی از علل اصلی در کنار سایر این موارد باعث طغیان بیماری ها شده بحث خشکسالی، تغییر اقلیم و ضعف درختان است؛ خشکسالی باعث بروز ضعف درختان شده و بعد آن در مقابل آفات و بیماری ها قدرت دفاعی ضعیفی دارند که در نتیجه توانایی مبارزه، ایستادگی و تجدید حیاتشان کاهش پیدا می کند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان یادآور می شود: حوزه ای که دست بشر در آن کمتر دخالت داشته خشکسالی بوده که یکی از علل اصلی طغیان این بیماری ها بوده اما با پایش های انجام شده گرچه هنوز هم این آفات به خصوص برگ خوار بلوط در قسمت هایی از جنگل های خوزستان وجود دارد ولی در مقایسه با سطح کل جنگل های استان بسیار اندک است.

سجادی بیان می کند: سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در راستای حفاظت از منابع طبیعی برنامه های راهبردی و اساسی همچون آبخیزداری و حفاظت از خاک، طرح ملی ساماندهی جنگل نشینان، صیانت و توسعه جنگل ها، نظارت بر بهره برداری، تهیه و اجرای طرح های پرورشی در جنگل های زاگرسی، طرح ملی مدیریت پایدار منابع طبیعی، طرح استانی بهبود و اصلاح مراتع کشور، برنامه ملی تهیه طرح ها و مقابله با بیان زایی و تثبیت شن های روان، مباحث ممیزی، حدنگاری، کاداس، تفکیک اراضی ملی و مستثنیات، حفاظت و حمایت، تعیین کاربری و تخصیص اراضی و همچنین مبارزه با زمین خواری دارد.

وی می افزاید: با توجه به انجام اقدام به موقع و مؤثر از سال گذشته و تخصیص اعتبار قابل توجهی در سطح خوزستان (با همکاری سازمان برنامه و بودجه) اقدامات خوبی از جمله محلول پاشی به موقع، پایش ها و شناسایی برای کنترل این آفات انجام شد.

سجادی ادامه می دهد: با وجود اینکه همچنان نگرانی در خصوص وضعیت جنگل ها وجود دارد چرا که قسمتی از آنها آلوده است و قسمت هایی نیز دچار حریق یا طعمه طرح های عمرانی شده (نیاز به آمایش سرزمین مدیریت دارند) اما در مجموع وضعیت خوزستان از نظر طغیان این بیماری قابل کنترل و خیلی نگران کننده نیست و با پیگیری های مستمر می توان امیدوار بود که امسال بارندگی خوبی رخ دهد تا خیلی از این آفات و بیماری ها مهار شوند.

وی با اشاره به لزوم همیاری مردم برای جلوگیری از آلوده کردن جنگل ها و همچنین رها نکردن زباله ها و آتش افروزی، رعایت نکات ایمنی و ترویج فرهنگ درختکاری در مدارس و مهدها عنوان می کند: با توجه به گستردگی عرصه های جنگلی خوزستان، مردم به خصوص جوامع محلی و جنگل نشینان می توانند نقش اساسی در حفاظت و احیای جنگل ها داشته باشند؛ جنگل ها به عنوان نعمت های الهی متعلق به عامه مردم هستند و مشارکت آنها برای حفاظت یک اصل مهم است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان می گوید: با توجه به پایش مستمر که تا ابتدای پاییز ادامه دارد، در نقاطی که تراکم آفت به حد مبارزه برسد با رعایت موارد زیست محیطی و با حداقل سطح مبارزه اقدام می شود؛ کل اعتبار هزینه شده و آنچه به طور مستقیم تا پایان فصل مبارزه هزینه می شود تا ۳۵ میلیارد تومان برآورد شده است.

زیستگاه های زاگرس به مرز نابودی رسید

فعال محیط زیست خوزستان در گفت وگو با خبرنگار مهر اظهار می کند: تقریباً یک سوم خوزستان از کوهستان زاگرس تشکیل شده که بخشی از آن زاگرس گرمسیر و کوهپایه ای، بخشی رویشگاه بلوط و بخشی دیگر هم زاگرس مرتفع (بالاتر از رویشگاه بلوط) است.

کرامت حافظی می افزاید: چرای بی رویه دام، حضور گسترده انسان در همه مناطق، وجود احشام فراوان و بیش از ظرفیت، وجود مخرب دام بُز که گونه مهاجمی و مخربی برای نهال هاست باعث شده تا جنگل های زاگرس نهال نورس نداشته باشند و نهال ها خیلی زود از میان بروند.

او بیان می کند: از سوی دیگر گسترش روستاها و تبدیل زندگی چادرنشینی به یکجانشینی و همچنین ساخت و ساز در دل زیستگاه های طبیعی، جاده سازی افراطی و غیر ضروری، سدسازی گسترده، انتقال آب ها، زغال گیری فروان، آتش سوزی های گسترده همه و همه زیستگاه های زاگرس را به مرز نابودی رسانده است.

فعال محیط زیست خوزستان تصریح می کند: همه این موارد باعث فرسایش شدید خاک، رسوب بیش از حد سیلاب های پایین دست در بستر رودهای خوزستان و ضعیف شدن جنگل ها شده است؛ البته از سوی دیگر ریزگرد و تأثیر منفی آنها بر درختان زاگرس نیز باعث شده تا حشراتی که به طور طبیعی در این رویشگاه ها بودند به آفت تبدیل شوند.

او ادامه می دهد: شکار گونه های مختلف حیات وحش مانند پرندگان، خرس و گراز که باغبان طبیعت هستند (با زیر و رو کردن خاک اطراف درختان) شکار گونه هایی مانند زنبورخوار که از حشرات تغذیه می کنند و همچنین کاهش نزولات آسمانی، تبدیل برف به باران در برخی مناطق، افرایش گرمایش زمین و تغییرات آب و هوایی همه و همه شرایط را پیچیده تر کرده است.

فعال محیط زیست خوزستان می گوید: برای هر کدام از مشکلاتی که توسط انسان ایجاد شده راهکارهایی وجود دارد که در دستور کار نیستند و هیچ برنامه عملی برای کاهش آثار تخریب زیستگاه ها توسط انسان در زاگرس ارزشمند دیده نمی شود.

ضرورت حفاظت از جنگل برای مبارزه با پروانه برگ خوار سفید

یک گیاه شناس و استاد دانشگاه تهران نیز در گفت وگو با خبرنگار مهر بیان می کند: در ایران ۶ نوع گونه بلوط رویش دارند که بیشتر این گونه ها در شمال، شمال غربی ایران (جنگل های خزری) و در جنگل های شمال غربی ایران بیشتر در کردستان و آذربایجان غربی یافت می شوند.

حسین آخانی ادامه می دهد: فقط یک گونه بلوط است که پراکنش خیلی وسیعی دارد و در جنگل های زاگرس دیده شده و تا جنوب زاگرس هم پراکنش دارد.

وی عنوان می کند: قدمت این جنگل ها به حدود ۶ هزار سال پیش بعد از دوران یخچالی بر می گردد و با تغییرات اقلیمی که در غرب ایران به وجود آمد، این جنگل ها به تدریج توسعه پیدا کردند؛ تاکنون همین جنگل ها کم و بیش در مناطق کوهستانی زاگرس وجود داشتند که این گونه کوئرکوس برانتی گونه ای متأثر از آب و هوای مدیترانه ای است که در زاگرس دیده می شود.

این گیاه شناس و استاد دانشگاه تهران ادامه می دهد: رشد این گونه نسبتاً کُند است ولی در سال های اخیر به دلیل چرای بی رویه ای که وجود دارد، اصولاً زادآوری آن دچار مشکلات جدی شده و قبل از اینکه نهال های بلوط بیرون بیایند، دام ها معمولاً آنها را از بین می برند و از سوی دیگر بسیاری از کشاورزی هایی که در زیر درختان بلوط صورت گرفته عملاً جلوی زادآوری گونه های مختلف بلوط و به خصوص بلوط غرب را گرفته است.

آخانی یادآور می شود: اما در رابطه با آفت پروانه برگ خوار بلوط باید گفت که پروانه ای بومی است که تاکنون غیر از زاگرس در جای دیگری شناخته نشده است؛ مطالعات و سابقه تاریخی نشان داده که هر از چند گاهی این پروانه طغیان کرده ولی بعد هم از بین می رود.

وی خبر می دهد: هنوز دقیقاً علت این طغیان معلوم نیست و این امر که می تواند ناشی از تغییرات اقلیمی، افزایش دما و تنش های موجود روی درختان به خصوص تنش های آبی و یا سم پاشی های گسترده ای باشد.

این گیاه شناس و استاد دانشگاه تهران اظهار می کند: این پروانه به طور مشخص روی برگ های بلوط قرار گرفته و از آنها تغذیه می کند و به قسمت های دیگر بلوط لطمه ای وارد نمی کند؛ باعث خزان زودرس بلوط شده و بعد از اینکه برگ ها را خورده، به ناچار از آنجا رفته و یا طول عمرش تمام شد، بلوط مجدداً برگ داده و این دوران را سپری می کند.

آخانی تأکید می کند: برای درختان بلوط این پروانه کشنده نیست، بنابراین خطری که ما بخواهیم برای نجات بلوط دست به اقدامات سم پاشی بزنیم، مشاهده نمی شود؛ متخصصان حشره شناسی معتقد هستند که استفاده از هرگونه سم و یا محلول برای مبارزه با این پروانه کار نابخردانه ای است.

وی یادآور می شود: استفاده از سم در شرایط اقتصادی فعلی فقط باعث حیف و میل شدن بیت المال می شود و در عین حال خسارت های دیگری را به جنگل وارد می کند چون ورود هرگونه سم شیمیایی یا بیولوژیکی مانند BT باشد باعث آسیب به تنوع زیستی منطقه می شود؛ همچنین از بین رفتن و کشته شدن بقیه حشرات بر اثر سم پاشی نشان می دهد که خسارت های ایجاد شده با این کار به مراتب بیشتر خواهد بود.

این گیاه شناس و استاد دانشگاه تهران عنوان می کند: نه با یک مزرعه بلکه با یک جنگل بسیار گسترده سر و کار داریم، امکان اینکه از نظر فنی بتوان همه درختان را سمپاشی یا BT پاشی کنند، وجود ندارد؛ انجام این کار با کمک هواپیما هزینه های بسیار زیادی دارد و انجام آن توسط انسان هم در جنگل های پرشیب فقط تخریب به دنبال دارد.

آخانی اضافه می کند: بر اساس آن چیزی که متخصصان علمی اکولوژی معتقد هستند، این گونه اتفاقات در جنگل های بزرگ کاملاً طبیعی است و باید اجازه بدهیم که خود جنگل راهکار مناسب در برخورد با این پروانه را که اتفاقاً پروانه بومی خود جنگل های زاگرس است به پیش بگیرد.

وی انتقاد می کند: در کمتر جایی از دنیا موردی است که برای از بین بردن یک حشره بومی آن هم در یک محیط طبیعی از سم های شیمیایی یا بیولوژیکی استفاده کنند؛ چنین چیزی را هیچ وقت متخصصان علم بوم شناسی اجازه نمی دهند، اگر هم با شرایط بسیار بحرانی مواجه شویم باید قبل از هر اقدامی ارزیابی ریسک انجام و بعد با توجه به اجماع نظرات دانشمندان دست به کاری زده شود.

این گیاه شناس و استاد دانشگاه تهران پیشنهاد می دهد: بهترین راه حل برای مبارزه با پروانه برگ خوار سفید فقط حفاظت از جنگل هاست؛ جنگل های بلوط سال هاست که تحت فشار دام، تبدیل به اراضی کشاورزی و استفاده از سموم دفع آفات قرار گرفته و در نهایت باعث شده که عملاً گونه های گیاهی بومی منطقه از بین بروند.

وی ادامه می دهد: گونه های گیاهی بومی منطقه مهمترین خانه حشرات طبیعی آنجا هستند که خود می توانند به راحتی جلوی این آفات را بگیرند؛ بنابراین تنها راهی که به مدیران توصیه می کنم این است که به جنگل های بلوط فرصت استراحت بدهند و با ایجاد قُرق های مختلف به تدریج باعث توانمندتر شدن اکوسیستم زاگرس در مقابل این مشکلات شوند.

به گزارش خبرنگار مهر، چون فرم غالب جنگل شناسی در زاگرس جنگل های شاخه زاد بوده تخریب ناشی از حضور طولانی مدت جوامع انسانی را نیز به دنبال داشته است؛ رشد جمعیت و نیاز جنگل نشینان و بومیان ساکن در رویشگاه زاگرس به سوخت، منابع غذایی برای دام ها و همچنین تغییر کاربری جنگل ها و تبدیل آن به اراضی کشاورزی باعث بهره برداری غیراصولی از این جنگل ها شده و دیگر نشانی از انبوهی سابق این آنها نیست.

جلوگیری از تحمیل چرای بی رویه دام، آموزش بومیان مناطق جنگلی برای استفاده از سوخت غیر طبیعی به جای آتش زدن چوب درختان، افزایش تعداد طبیعت یاران در میان جنگل نشینان برای حفاظت از منابع طبیعی، ترویج و آموزش کشاورزی جایگزین و یا حتی کشت گیاهان دارویی طبیعی به منظور کاهش آسیب به این رویشگاه ها از جمله پیشنهاداتی هستند که برای صیانت از منابع طبیعی خدادادی در پهنه زاگرس نقش مهمی دارند.

همچنین مبارزه طبیعی زیست جانوری و گیاهی خود جنگل ها با آفت هایی همچون پروانه برگ خوار سفید که از قضا بومی منطقه زاگرس هستند یکی از درخواست های مهم کارشناسان گیاه شناسی است.