به گزارش خبرنگار مهر، همایش «حکیم هزاره ها» در بزرگداشت شیخ الرئیس بوعلی سینا توسط بنیاد بوعلی سینا با همکاری انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان همدان با حضور جمع زیادی از استادان و ابن سینا پژوهان برجسته کشور در تالار فجر همدان برگزار شد.

حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی طی سخنانی در این همایش گفت: ابن سینا به عنوان یک شخصیت متضلع عهده دار مرجعیت پانصد ساله پزشکی است. هنگامی که ماشین چاپ اختراع شد اولین کتابی که غربیان چاپ کردند، «کتاب مقدس» بود و دومین کتاب، «قانون» ابن سینا که یکی از بی نظیرترین کتب پزشکی عالم است. به حمدالله بنیاد ابن سینا شرح و تفسیر این اثر را با همکاری نجفقلی حبیبی در مجلدات مختلف به چاپ رسانده است.

این استاد دانشگاه تهران در ادامه با اشاره به اهمیت تکریم عالمان از دیدگاه پیامبر اکرم (ص) افزود: ابن سینا یکی از مصادیق بارز این آیه شریفه است که می فرماید: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِکَهُ وَأُولُو الْعِلْمِ». پیامبر اعظم (ص) نیز در روایت گرانقدری می فرمایند: «مَنْ أَکْرَمَ عَالِما فَقَدْ أَکْرَمَنِی، وَ مَنْ أَکْرَمَنِی فَقَدْ أَکْرَمَ اللهَ، وَ مَنْ أَکْرَمَ اللهَ فَمَصِیرُهُ إِلَی الْجَنَّهِ.»، هر که عالمی را تکریم کند، مرا تکریم کرده است، هر که مرا تکریم کند خداوند را تکریم کرده و هر که خداوند را تکریم کند «مصیر» او به سوی جنت است.

متأسفانه سه اثر بزرگ ابن سینا یعنی اللواحق، الانصاف و الحکمه المشرقیه؛ در تاراج روزگار از بین رفته و از دست ما ربوده شده و در اصل دست ما از آنها کوتاه مانده است

عضو هیأت امنای بنیاد ابن سینا در ادامه سخنان خود گفت: اگر حقیقتاً در جهان اسلام به دنبال «اولو العلم» بگردید یقین بدانید حسین بن عبدالله بن سینا یکی از مصادیق مسلم آن است. ابن سینا رساله ای در «توحید» با عنوان «خطبه الغراء» دارد که مترجم فارسی آن عمر خیام نیشابوری است. این رساله توحیدیه از دیدگاه برخی انعکاس خطب عظیم امیرالمومنین (ع) در نهج البلاغه است. حقیقتاً یکی از مصادیق «أولو العلم» جناب ابن سینا است و بیان صفت علامه به نظر می رسد فقط مناسب او باشد. من در مقابل تمامی حکماً و بزرگان تمدن اسلامی سر تعظیم فرود می آورم اما هیچ کس در این تمدن چون ابن سینا متضلع نبود. فارابی انسان بزرگی است و او را فیلسوف اول می نامند، اما او که در موسیقی «موسیقی کبیر» را نوشته است، در «طب» سر رشته ای ندارد. شما وقتی به مجموعه دانایی ها و معارف ابن سینا رجوع می کنید با یک انسان متضلع روبه رو هستید. او در موسیقی، هندسه، ریاضیات، نجوم، فقه، لسان عرب، فلسفه و در تأسیس حکمت مشرقی بی نظیر است. لذا حقیقتاً کسی را که می توان به صراحت و دقت مصداق مطلق علامه و «اولو العلم» شمرد حسین بن عبدالله بن سینا ملقب به ابن سینا است.

بلخاری اضافه کرد: به نظر می رسد نداشته های ما از ابن سینا بیشتر از داشته های ما است. مثلاً آثاری چون شفا و قانون هم اکنون به عنوان داشته ها در اختیار ما هست. اما به نظر می رسد نداشته ها افزون تر از داشته هاست. می دانید متأسفانه سه اثر بزرگ ابن سینا یعنی اللواحق، الانصاف و الحکمه المشرقیه؛ در تاراج روزگار از بین رفته و از دست ما ربوده شده و در اصل دست ما از آن ها کوتاه مانده است. اگر این سه اثر نگاشته شده و ما امروزه آن ها را نداریم، بنابراین با وجهی از شخصیت متضلع او رو به رو هستیم نه تمامی شخصیت او. ما رهبر و سر دسته حکمت اشراقی و مشرقیه را شیخ اشراق می دانیم در حالی که بنا به قول صریح ابن سینا در المباحثات، بنیانگذار حکمت مشرقیه پور سیناست.

نسبت دادن اشتباه اثولوجیا به ارسطو

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در توضیح بیشتر نداشته های ما از ابن سینا گفت: حال چرا عرض می کنم بنا به این سه اثر، نداشته های ما بیشتر از داشته های ماست، به این دلیل که مثلاً الانصاف به تعبیر خود شیخ، با خط فشرده، شِش هزار برگه یا ورقه بوده و با خط بازتر ده هزار ورقه بوده است و به تعبیر خود شیخ در المباحثات شامل ۲۸ هزار مسأله بوده است. ابن سینا می گوید: «من کتابی پرداختم و آن را کتاب الانصاف نام نهادم و در آن، دانشمندان را به دو گروه تقسیم کردم: مغربیین و مشرقیین…» (این عبارت خود محل بحث است! یک نظر می گوید مغربیین یونانی ها هستند و مشرقیین، علما و حکمای خسروانی اند که حکمت از جانشان بنا به زهدشان می جوشد. تحصیل حاصل در نزد معلمِ ناقص نمی کنند! برخی معتقدند که این حکمای مشرقی حکمای وابسته به جان و جهان خویش هستند که صاحب حکمت نوری اند، برخی هم معتقدند خیر! منظور علمای بغداد در مقابل علمای اسکندرانی مثل یحیی نحوی و ثامسطیوس هستند. جناب دکتر پورحسن در آثار خود معتقد هستند که جداً مشرقیین همان حکمای خسروانی هستند و من حیرت می کنم که یک جا جناب شیخ اشراق این را زیر سوال برده است.) ابن سینا می گوید: «دانشمندان را به دو گروه تقسیم کردم؛ مغربیین و مشرقیین و مشرقیین را به معارضه با مغربیین واداشتم و هرگاه دشمنی میانشان بر می خواست من به انصاف می پرداختم (قضاوت می کردم به عدل)». این جمله خود ابن سینا است! این کتاب نزدیک به ۲۸ هزار مسأله را در برگرفته است. حال چگونه شِش هزار ورقه، حامل بیست و هشت هزار مسأله می شود؟ شما المباحثات ابن سینا را بخوانید، نزدیک به هزار و چهارصد مسأله را در سیصد صفحه بیان کرده است و در الانصاف در شِش هزارصفحه، در هر صفحه ۴ یا ۵ مسأله بیان شده است. ابن سینا می گوید: «من در آن، جاهای دشوار فصوص (اینجا به نظر می رسد متون ارسطوست) را شرح و توضیح دادم تا پایان کتاب اثولوجیا»، کتاب اثولوجیا از ارسطو نبوده و از آنِ فلوطین بوده است. در یک دوره طولانی، تمدن اسلامی به غلط تصور می کرد که این کتاب برای ارسطو است. جناب فارابی هم اگر الجمع بین رأیی الحکیمین را نوشت و گفت امکان اجتماع رأی افلاطون با ارسطو هست؛ از این روست که اثولوجیا را برای ارسطو می دانست، در حالی که برای «فلوطین» بود و این غلط تاریخی برای مدت ها در تمدن ما جریان داشت.

استاد دانشگاه تهران در ادامه سخنان خود گفت: شیخ اشراق در المشارع و المطارحات می گوید «من اجزایی از الانصاف ابن سینا را یافته ام و خوانده ام. من جمله محال بودن تقدم معلول بر علت در مسئله علم». جالب است که ذکر می کند «من اجزایی از الانصاف» را دیدم. ابن سینا در باب شرح کتاب اثولوجیا در الانصاف می گوید: «تا پایان کتاب اثولوجیا با همه نکات انتقاد پذیری که در کتاب یافت می شود (ظاهراً فهمیده بود این اثر نمی تواند از آن ارسطو باشد) و نیز در آن، از اشتباهات مفسران سخن گفته ام و این کار را در اندک زمانی انجام دادم که اگر نوشته می شد بیست مجلد بود.» این نوشته نشدن به معنای این نیست که ایشان شش هزار ورقه را پر نکرده است. بلکه من به این نتیجه رسیده ام که در گذشته چرک نویس انجام می شده و به اصطلاح ورق سیاه می شده است. بعد تحریر و به قول امروزی ها ویراستاری می شده است تا اثر پاکیزه ای درست شود. لذا این تحریر صورت نگرفته است. این کتاب به قول خود ابن سینا «در بعضی از گریزها از بین رفت.»؛ به این نکته «جوزجانی» هم اشاره می کند. این امر یا در ۴۲۱ ق بوده است یا به احتمال دقیق تر در ۴۲۵ ق با حمله سلطان مسعود رخ داده است. چون به روایت جوزجانی کل کتابخانه ابن سینا در اصفهان به تاراج می رود. یک روایت غالبی که بیهقی در تتمه صوان الحکمه و دیگران ذکر کرده اند این است که این آثار آن جا سوزانده نمی شود بلکه به «غزنه» برده می شود و سربازان حسین بن حسین غوری کتاب ها را آن جا آتش می زنند.

وی ادامه داد: گفته می شود که از الانصاف سه بخش باقی مانده است: شرح کتاب حرف اللام، شرح کتاب نفس ارسطو و شرح کتاب اثولوجیا؛ (که ابن سینا تصور می کرد از آن ارسطوست) نکته مهم این است که بخش بسیار مهمی از الانصاف و این ۲۸ هزار مسأله به ما نرسیده است. اللواحق نیز به ما نرسیده است. یا در باب حکمه المشرقیین هم مشخص نیست که موضوعی در اندیشه ابن سینا بوده یا یک اثر مکتوب بوده و قسمت منطق آن به دست ما رسیده است. حال اگر این آثار نگاشته شده و همه آن ها به دست ما نرسیده است، نداشته های ما از ابن سینا خیلی بیشتر از داشته های ماست.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان گفت: من تصور می کنم اگر این آثار نیز همچون قانون و شفا مانده بودند، ما امروزه تصویر دیگری از ابن سینا داشتیم. اگر این آثار مانده بودند شاید مسیر معرفت و حکمت در اندیشه اسلامی تغییر می کرد. شاید شیخ اشراق عرصه دیگری را برای جلوه گری انتخاب می کرد نه حکمت اشراقی که به عبارتی ادامه حکمه المشرقیین ابن سینا است. و به یقین غزالی تهافت الفلاسفه را نمی نوشت و امثال ابن سینای بزرگ تکفیر نمی شدند. به نظر می رسد ما باب جدیدی در مطالعات و تحقیقات باید باز کنیم و آن تحقیق و تأمل در باب آن میراث گران قدری است که امروزه باید از ابن سینا می داشتیم و نداریم.

شروع سنت موسیقایی اصیل ایرانی با ابن سینا

کاوه خورابه معاون پژوهشی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی نیز در این همایش طی سخنانی گفت: سخنم را با یک نقل قول و خاطره ای از تئودور آدورنو فیلسوف مکتب فراکفورت آغاز می کنم که در بزرگداشت هگل آن را بیان کرده است. او در یکصد و بیست و پنجمین سالمرگ هگل در سال ۱۹۵۶ میلادی بیانی دارد که خیلی جالب است. می گوید در این بزرگداشت ها، ما صحبت هایی می کنیم و نقدهایی را بیان می نمائیم و در نهایت هم مانند قاضی در باب مباحث آن فرد بزرگی که مورد پاسداشت قرار می گیرد قضاوت می کنیم. اما شاید هگل از ما بپرسد کجاها آبروی من را حفظ کردید یا از من چه تجربه ای کسب کردید و آن امر مدرنی که من آغاز کردم، شما به چه سرانجامی رساندید؛ ما این را به بحث نمی گذاریم.

به روایت جوزجانی کل کتابخانه ابن سینا در اصفهان به تاراج می رود. یک روایت غالبی که بیهقی در تتمه صوان الحکمه و دیگران ذکر کرده اند این است که این آثار آن جا سوزانده نمی شود بلکه به «غزنه» برده می شود و سربازان حسین بن حسین غوری کتاب ها را آن جا آتش می زنند

وی ادامه داد: این را گفتم که سخن را به سمتی ببرم که ابن سینا هم این سوال را از ما دارد که تا به امروز چه کردید؟ واقعیت این است تا به امروز هزار و اندی سال از تألیف آثار ابن سینا می گذرد و ما همچنان متون منقح و تصحیح شده کافی از او نداریم. تقریباً همین امروز اگر کار کتاب شناسی و مقاله شناسی در مورد حوزه موسیقایی ابن سینا انجام دهیم، شاید کم تر مقالاتی داشته باشیم که قابل استفاده باشد. با این حال مراتب خرسندی خود را ابراز کنم که بنیاد بو علی سینا یک کار ویژه ای را انجام داده است. ترجمه بخش جوامع علم موسیقی شفا بو علی واقعاً دستاورد بزرگی بود که این تأخیر تاریخی را جبران کرد. سال ۱۳۹۴ بود که ترجمه این کتاب از سوی استاد سید عبدالله انوار انجام شد و کتاب توسط بنیاد به چاپ رسید. وقتی ما حوزه موسیقی را می خواهیم در بستر تاریخ فلسفه مورد توجه قرار دهیم، از چند منظر می توانیم سراغ این قضیه برویم. واقعیت این است که ما در تاریخ اندیشه موسیقایی خودمان فیلسوفان مسلمانی چون کندی و سرخسی را داریم که آثار جدی هرچند کم حجم در حوزه موسیقی دارند. تا برسیم به ابن منجم و در نهایت به فارابی که کتاب موسیقی کبیر را تألیف کرده است. و بلافاصله با اندیشمندی به نام ابن سینا رو به رو می شویم که آثاری را در موسیقی تألیف می کند شامل «جوامع علم موسیقی» در بخشی از شفا و در رساله نجات بخشی از آن به موسیقی اختصاص دارد و همچنین در دانشنامه علایی و اللواحق هم نوشتاری در موسیقی دارد که می دانیم اللواحق هیچگاه نوشته نمی شود یا از میان رفته است.

معاون پژوهشی انجمن اضافه کرد: اینکه ابن سینا به موسیقی توجه داشته از دو منظر دارای اهمیت است: یونانیان موسیقی را در بخشی از فلسفه به نام «وسطا» مورد ملاحظه قرار می دهند. فلسفه ای که شامل چهار بخش است: هندسه، نجوم، موسیقی و حساب. اما جالب این است که خود موسیقی گرچه در بحث ریاضیات است اما هر سه بخش دیگر یعنی حساب، نجوم و هندسه را در دل خود نهفته دارد. در تمام رسالات موسیقی قدیم این بخش ها را کاملاً می توانیم بررسی کنیم. موسیقی از همان ابتدا که تعریف می شود چه نزد فارابی و چه در اندیشه دیگران، همیشه موسیقی به عنوان علم ریاضی تعریف می شود. حال شخصی مثل ابن سینا که به موسیقی می پردازد و حتماً با ابعاد و اشکال و محاسبات سر و کار دارد و در نهایت، آن را همچون امر فلسفی مطرح می کند، یعنی بحث لذت حاصل از نغمه موسیقایی تأثیر آن بر نفس است. یعنی نفس متأثر از موسیقی می شود. ولی این متأثر شدن چگونه تأثری است؟ ابن سینا در تلاش است که این کیفیت نفسانی را تبدیل به کمیت کند. یعنی کاری که فیزیک مدرن انجام می دهد

وی در توضیح بیشتر اندیشه موسیقایی ابن سینا گفت: ابن سینا در پی این است که به ما عدد بدهد! یعنی نه فقط ابن سینا که اندیشه فلسفی در حوزه موسیقی در پی این است که مباحث کیفی را برای ما تبدیل به مباحث کمی کند. برای همین است که از نسبت ها نام می برد یعنی می گوید آیا هر نغمه ای که من می شنوم در نفس من مؤثر است؟ خیر! برای همین است که اولین واحد موسیقایی یعنی بُعد را نام می برد: نسبتی که میان دو نغمه ایجاد می شود می تواند ملایم باشد یا غیر ملایم، می تواند مؤلف باشد یا غیر مؤلف، می تواند متنافر باشد یا غیر متنافر. و اینکه در ما ایجاد خوشحالی یا ایجاد نفرت کند. این ها تبدیل به اعدادی می شوند که ابعاد مختلف موسیقایی را برای ما ایجاد می کنند.این کار خیلی جدی است که از دوران یونان شروع شده است و واقعیت این است که وقتی ابن سینا از بطلمیوس و فیثاغورس نام می برد به عنوان اولین کسانی که با عدد و ریاضی سراغ اندیشه موسیقایی آمدند؛ اما این مهم در خود او نیز رشد پیدا می کند.

خرد موسیقایی ایرانی با ابن سینا شکل می گیرد

خورابه افزود: مهم ترین نکته ای را که من شاید در حالت تلفیقی بخواهم ترسیم کنم، بحث زبان و موسیقی از منظر ابن سینا است. زبان شناس بسیار معروفی به نام «فردینان دو سوسور» که ساختار گرایی اروپایی با او شکل می گیرد زبان را در سه قسمت بررسی می کند: او می گوید ما با «زبان»، گفتار و با استعدادی که توان «گفتار» را بتوانیم با آن پیدا کنیم، مواجه هستیم. او معتقد است که ما در حوزه زبان با یک امر خیلی ثابت سر و کار داریم که انسان هیچ نقشی در آن ندارد و قابل آموزش نیست و دستوراتش را ما نمی سازیم، تاریخمند نیست و دارای یک ساخت ثابت است. این امر فطری و ذاتی است اما آن جایی که زبان در یک بستر فرهنگی ظهور می کند، گفتار به وجود می آید. این است که من و شما می توانیم با یکدیگر گفت و گو کنیم و صحبت کنیم و آن قوه استعداد، استعداد سخن گفتن از طرف منِ انسانی است. برای همین در فلسفه می گویند، انسان حیوان نطق است. این نطق، نطقی است که هم اشاره به تعقل و جهان ذهن آدمی دارد و هم به گفتار برخاسته از این ذهن.

در فلسفه موسیقی ابن سینا ما شاهد سنت های ایرانی هستیم. نمونه اش سعی او در پارسی نویسی آثار فلسفی و موسیقایی است. خرد موسیقایی ایرانی با ابن سینا شکل می گیرد

وی گفت: اولین صفحاتی که ابن سینا در موسیقی می نگارد شبیه به این مطلبی است که بیان کردم، نه تنها در ابن سینا بلکه این سنت در دیگران هم ادامه پیدا می کند. یعنی موسیقی را از سه منظر بررسی کرده اند. به عنوان زبان که هیچ کدام از ما در آن نقشی نداریم، اینکه زبان صرفاً یونانی، فارسی و عربی نیست این ها هیچ کدام زبان نیستند بلکه همه این ها زبان هستند. این ها مسائل مبتلابه اندیشمندان موسیقایی بوده است که به آن فکر می کرده اند. یعنی فیثاغورس ارسطو، ابن سینا و فارابی به این موضوع فکر می کرده اند. اما آن چیزی که قضیه را جدا می کند بحث گفتار موسیقایی است. ما در گفتار با زبان های مختلف سر و کار داریم. این جا یک مسئله موسیقایی ایرانی در ابن سینا شکل می گیرد. غربی ها دو مکتب مهم موسیقی را تعریف کرده اند: یکی مکتب اسکولاستیک و دیگری مکتب منتظمیه! مکتب اسکولاستیک مهم ترین شخصیتش فارابی است اما واقعیت این است که قبل از او با کندی و ابن منجم و سرخسی و.. شروع می شود و دومین مکتب یعنی مکتب منتظمیه از قرن هفتم شکل می گیرد با ظهور شخصی به نام صفی الدین ارموی و بعدها قطب الدین شیرازی، عبدالقادر مراغی و دیگران. به نظر می رسد این تقسیم بندی، خیلی تقسیم بندی درستی نیست. ولی در همین مکتب اسکولاستیک ما با دو رویکرد کاملاً متفاوت رو به رو هستیم. یعنی ما اگر غول فلسفه موسیقی مان را فارابی بدانیم برخی معتقدند او را بیشتر در حوزه موسیقی عرب یعنی شام و حلب و بغداد باید در نظر گرفت اما رویکرد فارسی و ایرانی این مکتب همانا با ابن سیناست.

خورابه در ادامه با اشاره به این نکته که در فلسفه موسیقی ابن سینا ما شاهد سنت های ایرانی هستیم گفت: فارابی در الحروف به نوعی اشاره می کند که زبان فلسفه یا زبان یونانی است یا زبان فارسی و سغدی. یعنی این زبان ها این گنجایش را دارند که به امر فلسفی بپردازند. از همین رو در فلسفه موسیقی ابن سینا ما شاهد سنت های ایرانی هستیم. نمونه اش سعی او در پارسی نویسی آثار فلسفی و موسیقایی است. خرد موسیقایی ایرانی با ابن سینا شکل می گیرد. می دانیم مهم ترین بخش موسیقایی در همه این رسالات دارای دو بخش است: «تألیف لحنی» اینکه نغمات همچون کلمات در کنار همدیگر قرار می گیرند و آهنگ ساخته می شود و بعدی «تألیف ایقایی» که همان «ریتم» است. این دو خطِ مهم هر موسیقی در سرتاسر جهان است. یعنی ما یک سری نغمات داریم که بر اساس وزن ها و زمان هایی که بین نغمات قرار می گیرد، شکل می گیرد و قطعه موسیقی را شکل می دهد ولی آیا واقعاً این، تشکیل دهنده یک زبان موسیقایی خواهد بود خیر! همان طور که سوسور می گوید زبان اگر در بستر فرهنگ قرار بگیرد تبدیل به گفتار می شود، پس موسیقی های ما در بستر فرهنگ های ما؛ آن موسیقی که در ابتدا به سان «زبان» است نه موسیقی که به سان گفتار است، تبدیل به یک موسیقی خاص می شود، یعنی موسیقی ایرانی می شود.

معاون پژوهشی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان گفت: اگر فارابی از سه مد موسیقایی معروف صحبت می کند، ابن سینا بر اساس مدهای ایرانی از هشت مد نام می برد که چهار مد کاملاً ایرانی در آن مشخص است مثل مد سلمکی یا مد رازی، مد مستقیماً و مد رست. به نظر می رسد که این موسیقی ایرانی حداقل در حوزه نظر، بسیار متأثر از ابن سینا است. سنت موسیقایی ابن سینا توسط شاگردان معروف چون «ابن زیله» می رسیم که رساله «الکافی فی الموسیقی» ادامه حیات می دهد. می توان رویکرد به مسئله موسیقی را از دوجنبه ابژکتیو و سوبژکتیو بررسی کرد که جنبه سوبژکتیو یا ذهنی همان رویکردی است که ابن سینا در آن قرار می گیرد، رویکردی که مسئله انسان و نفس انسانی در مرکز این اندیشه قرار دارد و در اندیشه بزرگانی چون مولوی و امام محمد غزالی نیز به چشم می خورد.