خبرگزاری مهر، گروه استان ها: تار و پود استان گیلان با کشاورزی در هم تنیده شده و نگاهی به اوضاع و احوال کشاورزی این استان در ایامی که مصادف با سالروز پیروزی انقلاب اسلامی است، می تواند یادآور فراز و فرود این عرصه مهم در دهه های اخیر و تأکیدی بر رفع چالش های این بخش مهم از اقتصاد گیلان باشد.

«محمود هوشیارفرد» پژوهشگر و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان در گفت و گو با خبرنگار مهر پیش از پرداختن به موضوع کشاورزی گیلان ابتدا از اهمیت کشاورزی در کشور یاد کرد و گفت: بخش کشاورزی با سهم ۱۷ درصدی در تولید ناخالص داخلی، ۲۳ درصدی در اشتغال، ۳۵ درصدی در صادرات غیر نفتی و ۸۵ درصدی در تأمین نیاز غذایی جامعه به عنوان بخش محوری و راهبردی در رشد و توسعه اقتصادی کشور مطرح بوده و اهمیت زیادی در برنامه های توسعه دارد. بنا بر آمار، ما در کشورمان حدود چهار میلیون کشاورز و ۲۰ میلیون نفر مرتبط با کشاورزی داریم.

تحول در بخش کشاورزی

واقعیت این است که بعد از انقلاب اسلامی، بخش کشاورزی در زمینه های امنیت و ایمنی غذایی، فضای کسب و کار و سرمایه گذاری، سیاست های حمایتی، بازاریابی و زنجیره ارزش، مدیریت منابع طبیعی و اراضی کشاورزی تا اندازه قابل توجهی متحول شد.

هوشیار فرد با بیان این مطلب اظهار کرد: تغییرات ساختاری بخش کشاورزی اعم از کاهش یا افزایش در زمینه های توجه به روستا و روستاییان به عنوان کانون های اصلی تولید، الگوی کشت شامل نوع محصول تولیدی، ابزارهای تولید، تقاضای بازار، روش کشت، عامل انسانی تولید و… ایجاد شد. به عنوان مثال، تولیدات دام، طیور و آبزیان در برخی سال ها بیش از اهداف پیش بینی شده در اسناد بالا دستی تولید شدند و میزان تزریق ماشین آلات به بخش کشاورزی باعث بهبود تدریجی ضریب مکانیزاسیون و گذر از کشاورزی سنتی به کشاورزی صنعتی شد.

وی ادامه داد: همچنین، برنامه های توسعه صادرات بخش کشاورزی در قالب مؤلفه های ساختار تشکیلاتی، حمایت ها و مشوق های صادراتی، تقویت رقابت پذیری محصولات و تسهیل تجارت و توسعه سرمایه گذاری تغییرات مثبت قابل توجهی یافتند.

هوشیار فرد اضافه کرد: صادرات بخش کشاورزی سهم قابل توجهی از صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داد. اثرات مثبت و منفی عوامل تأثیرگذار بر ارزش افزوده بخش کشاورزی از قبیل سرمایه گذاری های دولت و بخش خصوصی در کشاورزی، گسترش فناوری، ارزش افزوده نفت و نیز نسبت شاخص قیمت محصولات کشاورزی با شاخص قیمت کل دولت در طول سال های بعد از انقلاب با تغییرات قابل توجهی مواجه بود.

چالش ها

کشاورزی در دهه های اخیر با چالش های متفاوتی دست به گریبان بوده است. هوشیار فرد در توضیح معضلات موجود چنین اظهار کرد کرد: باید توجه داشت که حداقل طی یک و نیم دهه اخیر، علاوه بر مسائل اقتصادی، مسائل آب و هوایی و شرایط اقلیمی کشور بر میزان و کیفیت تولیدات کشاورزی (خصوصاً تولیدات دیم) و ضریب خودکفایی محصولاتی مانند برنج و ذرت دانه ای تأثیر منفی گذاشت یا به دلیل مسائل سیاسی در برخی سال ها کسری تراز تجاری اتفاق افتاد و از این طریق وضعیت اقتصادی کسب و کارهای بخش کشاورزی و قیمت محصولات دچار مشکلاتی شد.

وی اضافه کرد: به طوری که اثرات کوتاه مدت سیاست های پولی بر ارزش افزوده، قیمت، صادرات و سرمایه گذاری بیشتر از سیاست های مالی و اثر بلند مدت سیاست های مالی بر متغیرهای بخش کشاورزی، بیشتر از سیاست های پولی بود.

هوشیارفرد با بیان اینکه گاهی بی نظمی های دولت ها نیز در اعلام قیمت تضمینی و نرخ مصوب آن، ناپایداری شدید در بازار محصولات کشاورزی ایجاد کرده است، افزود: حذف یارانه های بخش کشاورزی باعث کاهش اشتغال، کاهش سرمایه گذاری، افزایش قیمت عوامل تولید، تضعیف کشاورزان خرده پا و… شد و میزان شاخص رضایت و رفاه کشاورزان بعد از اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، کاهش یافت. اگرچه، بنابر آمارها، استفاده از نهاده های شیمیایی (کود و سموم شیمیایی) روند نزولی پیدا کرد.

وضعیت کشاورزی در گیلان

این پژوهشگر همچنین درباره جایگاه توسعه یافتگی استان گیلان و میزان توسعه یافتگی شهرستان های آن در شاخص های عمده بخش کشاورزی در طول این سال ها گفت: بخش کشاورزی استان در اقتصاد استان و کشور به لحاظ دارا بودن قابلیت ها و ظرفیت های قابل توجه از اهمیت خاصی برخوردار است.

وی با اشاره به اینکه توسعه کمی و کیفی بخش کشاورزی استان به عنوان یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی و به عنوان پیش نیاز ضروری برای تحقق توسعه پایدار امری حیاتی است، ادامه داد: طی ۵۰ سال گذشته تغییرات عمده ای در روستاهای گیلان به لحاظ جمعیتی، کارکردها و فرهنگ یا روش زندگی رخ داده است اما واقعیت این بوده که سند راهبردی توسعه کشاورزی استان باید واجد چشم‬ انداز، مأموریت ها و نقشه راه تحقق آنها باشد.

هوشیارفرد تأکید کرد: زیرا سطوح توسعه و یا محرومیت، نابرابری های منطقه ای و تنظیم برنامه های متناسب با شرایط و امکانات هر منطقه به میزان تفاوت های موجود بین مناطق مختلف در سطح استان از نظر میزان برخورداری آنها از شاخص های گوناگون و در واقع بیشتر به مسائل مدیریت منابع شهرستان ها در زمینه کشاورزی بستگی دارند.

وی با بیان اینکه اعتقاد بر این است، توسعه روستاهای گیلان باید در ابعاد متعدد شامل کشاورزی، صنعت و خدمات انجام بگیرد، تصریح کرد: اگرچه ممکن است، برخی شهرستان ها از درجه توسعه یافتگی کشاورزی بالاتری نسبت به دیگر شهرستان ها برخوردار باشند اما شکاف و نابرابری بین شهرستان ها در زمینه فعالیت های کشاورزی چندان عمیق نیست ولی با این وجود بر توسعه زیرساختی، نهادی و نیروی انسانی بخش کشاورزی استان تاکید می شود.

هوشیارفرد ادامه داد: از طرف دیگر، همه می دانیم که زندگی بخش زیادی از هموطنان گیلانی در روستاهای استان با کشاورزی گره خورده و چرخ اقتصاد زندگی آن ها با کاشت و تولید انواع محصولات زراعی و باغی می چرخد. و از طرف دیگر دلالان و واسطه ها با تعیین نرخ ناچیز برای خرید این محصولات، شیرینی برداشت محصولات را به کام کشاورزان و باغداران تلخ می کنند. در این میان باید توجه داشت که تعاون و تعاونی های روستایی نقش مهمی در فرایند تولید و نهایتاً توسعه روستایی دارند.

دستیابی به استقلال اقتصادی

تحقق استقلال اقتصادی با دستان زحمتکش کشاورزان محقق می شود و باید زمینه لازم برای فروش بی واسطه محصولات باغی توسط دولتمردان از قبیل ایجاد تعاونی هایی جهت مدیریت فروش محصول، هموار شود.

هوشیار فرد ادامه داد: تعاون روستایی باید نقش آموزشی و هدایتی داشته باشد نه ایجادی. البته به نظر می رسد اتحادیه ها و تعاونی های بخش های کشاورزی تا رسیدن به اهداف مطلوب پیش بینی شده فاصله دارند.

وی تأکید کرد: بهبود زیرساخت های اساسی روستاها در حوزه راه، آب روستایی، گاز رسانی و نیز ایجاد شهرک گلخانه ای و اجرای شبکه پایاب سد تا حدود زیادی به توسعه پایدار روستاها کمک کرده است. البته باید توجه داشت که راه توسعه روستاها، ایجاد صنایع تبدیلی در خود روستاها است.

پژوهشگر حوزه کشاورزی با بیان اینکه عدم اشتغال کافی، بیکاری پنهان، پایین بودن سرانه زمین کشاورزی، پایین بودن درآمد و مانند آنها، با ایجاد صنایع فرآوری محصولات کشاورزی بهبود می یابند، ادامه داد: باید شرایطی فراهم شود تا سرمایه گذاران با تزریق سرمایه خود به بخش کشاورزی زمینه فرآوری محصولات کشاورزی را در روستاها فراهم سازند.

وی تصریح کرد: باید اعتبارات صندوق توسعه ملی به صورت تسهیلات بانکی در بخش های صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی به طور کامل تخصیص یابند و همچنین، تحکیم روابط مراکز پژوهش کشاورزی و دانشگاهی با شرکت شهرک های صنعتی استان گیلان و تشکیل شورایی تحت عنوان «شورای اقتصاد دانش بنیان و سرمایه گذاری استان» با هدف ساماندهی تولیدات و فرآوری محصولات کشاورزی باغی و و ارز آوری بیشتر از صادرات این نوع محصولات، برای استان گیلان الزامی است.

جای خالی تکنولوژی

موضوع مهم دیگر در بخش کشاورزی استان گیلان، نگاه سنتی و عدم بهره گیری کافی و گاهاً ناکارآمد از تکنولوژی است. هوشیارفرد در این باره اظهار کرد: قطعاً افزایش سطح دانش و فناوری و افزایش بهینه ظرفیت های بخش کشاورزی با لحاظ فاکتورهای زیست محیطی و مصرف منابع پایه به ویژه آب می تواند منجر به افزایش ارزش افزوده و اشتغال زایی شود.

وی با بیان اینکه لازم به ذکر است که مواردی نظیر کو چک بودن و پراکندگی قطعات، تعدد کرت ها، عدم وجود جاده های بین مزارع مناسب، کمبود کانال های آبیاری و زهکشی مناسب باعث افزایش هزینه های تولید برنج و از موانع فعالیت و سرمایه گذاری در بخش کشاورزی استان محسوب می شود، ادامه داد: البته اجرای صحیح طرح یکپارچه سازی اراضی شالیزاری به عنوان عامل مهمی که می تواند از پراکندگی اراضی جلوگیری کرده و منجر به کاهش تعداد قطعات زمین، صرفه جویی در مصرف نهاده ها، کاربرد ماشین آلات در مزارع و کاهش هزینه ها (صرفه جویی در آب، کاهش مصرف کود، نیروی کار و …) و افزایش راندمان تولید شود و درآمد کشاورزان را بهبود دهد، باید بیش از پیش مورد توجه مسئولان ذیربط قرار گیرند.

اهمیت توجه به تولید کالاهای پرارزش و بازاریابی

هوشیارفرد با بیان اینکه در استان گیلان بزرگترین ظرفیت برای کاهش تفاوت درآمد روستایی و شهری در تولید کالاهای پر ارزش به ویژه محصولات باغی و دامی نهفته است، گفت: خوشبختانه شرایط مناسبی برای افزایش تولید این قبیل محصولات وجود دارد.

وی اضافه کرد: اما مسئله دیگری که باید از آن یاد کنیم، مشکل بازاریابی صادراتی و حفظ و ثبات بازار محصولات کشاورزی به ویژه باغی گیلان و توسعه فناوری در جهت نیازهای بازارهای هدف است. متأسفانه این نوسانات، چند سالی است که درآمد تولیدکنندگان و تجار را متأثر ساخته و باعث تزلزل در شرایط اقتصادی بخش های تولید شده اند.

پژوهشگر حوزه کشاورزی ادامه داد: با توجه به پتانسیل های صادراتی و جلوگیری از خروج ارز برخی از محصولات باغی گیلان لازم است استراتژی های بازاریابی، بازاررسانی و صادراتی مشخص و شیوه های مطلوب تر که باعث ثبات قیمت و دسترسی آسان تر به بازارها باشد، ارائه شود. در این رابطه، گسترش و توسعه بازارهای مالی از طریق توسعه اعتبارات بانکی و توانمند ساختن بورس محصولات باغی می تواند بر توسعه بخش کشاورزی استان مؤثر باشند. البته در این زمینه سایر زیر بخش ها هم نقش مهمی دارند و باید به الزامات آنها نیز توجه شود.

اولویت ها

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان در ادامه تصریح کرد: مهمترین مسئله الویت قائل شدن برای تحقیقات در زیر بخش محصولات باغی در استان است. زیرا بهترین راه افزایش عملکرد در واحد سطح، توجه به فعالیت های تحقیق و توسعه و افزایش هزینه های آموزش و ترویج است. متأسفانه باید اذعان داشت که طی سالیان گذشته گرایش به سوی تغییر کاربری اراضی کشاورزی استان افزایش یافته به طوری که برخی صاحبان اراضی کشاورزی زمین های خود را رها کرده تا به بایر تبدیل شوند.

وی با تأکید بر لزوم تمرکز بر استانداردسازی خدمات کشاورزی بیان کرد: در شرایط فعلی که با محدودیت آب و خاک مواجه هستیم خدمت رسانی به تولید کنندگان بخش کشاورزی خصوصاً در فعالیت های آبزی پروری، گلخانه و دامپروری می تواند از طریق شرکت های تخصصی ارائه شود و تولید کننده به صورت «خرید خدمت» به خدمات مورد نیاز دسترسی یابد.

هوشیارفرد با بیان اینکه واقعیت این است که دانش بنیان کردن برنامه های حوزه کشاورزی متکی به متخصصان، پژوهشگران و صاحب نظران مراکز و مؤسسات تحقیقاتی است، ادامه داد: انتظار می رود توجه به حوزه پژوهش های کشاورزی گیلان به طور ویژه افزایش یابد. البته باید ضمن افزایش اعتبارات پژوهشی و جلوگیری از هدر رفت منابع مالی و بودجه های پژوهش کشاورزی در طرح های بیهوده، بی نتیجه و تبلیغاتی، مدیریت های بخش پژوهش کشاورزی استان کارآمدتر و مسئولانه تر باشند.

اهمیت آسیب شناسی

هوشیار فرد در پایان تصریح کرد: اعتقاد بر این است که با پذیرش نواقص و ضعف های موجود و تجدید نظر در نگرش ها، تکنیک ها و روال گذشته می توان بر بسیاری از مشکلات فائق آمد. لذا، امید است که با آسیب شناسی گذشته و رویکردی کاملاً عالمانه و همه جانبه مبتنی بر محدودیت ها و ظرفیت های بومی استان گام های موثرتری در راستای راهبرد توسعه کشاورزی استان و کشور برداشته شوند.