نوروز در سیستان و بلوچستان

۱۴۰۲/۰۱/۰۱ ۱۰:۱۹ چاپ کد خبر: 182078
بادهای بهاری و حضور پرستوها نوید آمدن سال جدید را می دهد، در سیستان و بلوچستان بزرگترها با کاشتن نهالی از خرما به کوچک ترها عیدی می دهند. نان، عنصر اصلی سفره نوروز مردم این دیار است که از برکت و روزی ...

به گزارش ایسنا، شکوفه های درختان سبز شده و همه جا رنگ و بوی تازگی و سرزندگی می دهد، نوروز آمده، سال نو و روز از نو شده است. در ایران بزرگ هر قوم و ملیت، از هر رنگ و نژادی، نوروز و آمدن بهار را جشن می گیرند. هر شهر و استانی با جشن و رسم های خاص خود، یا با پخت شیرینی و خوراک های گوناگون، به فرهنگ نوروز ایرانی رنگ و عطر بیشتری می دهند.  

در سیستان و بلوچستان حضور پرستوها و وزش باد همراه با رقص شمشیر آمدن نوروز را بشارت می دهند، در واقع شادی و رقص شمشیر مردان زابلی همزمان با وزش نخستین باد بهاری پلپلاسی (پرستو)، نوید سال نو در سرزمین سیستان (شمال سیستان و بلوچستان) را می دهد.

حضور پرستوها پس از سرمای زمستان در اوایل اسفندماه نشانگر اعتدال هوا در این منطقه است. پرستوها در اوایل زمستان خطه سیستان را ترک و به نقاط گرمسیر کوچ می کنند و در اسفند هر سال به سیستان بازمی گردند، اما باد پنجکه (نخستین باد بهاری) در فاصله ۲۴ تا ۲۸ اسفندماه می وزد و اصولاً یک روز هم بیشتر طول نمی کشد.

صفورا کلانتری ـ کارشناس ثبت اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان ـ درباره جشن و آیین های نوروزی در این استان به ایسنا می گوید: آیین های نوروزی بخش سیستان برگرفته از آیین زرتشت است که از میان آن ها می توان به روشن کردن آتش در چهارشنبه سوری اشاره کرد که امروز با آتش زدن پارچه های روغن مالی شده جایگزین شده است. در بخش سیستان، آیین های کهن نوروزی دیگری برگزار می شده که برخی از آن ها اکنون اجرا نمی شود.  

در ادامه به شرح برخی از این آیین ها می پردازیم: 

رسم «اوشیدر»

یکی از رسوم و باورهای دیر پای بومیان سیستان که در اطراف هامون زندگی می کردند این است که در شب نوروز (شبی که فردای آن نوروز است) دختر جوان و زیبایی را که ۱۵ سال داشت، لباس نو می پوشاندند و بر شتر آذین شده سوار می کردند و بر کنار آب «هیرمند» یا «هامون» می بردند و در آنجا گروه مردان و زنان از هم جدا می شدند؛ مردان دور از اجتماع زنان، به شادی و سرور می پرداختند و دهل و سرنا می نواختند و پایکوبی می کردند.

آن طرف تر زن ها دختر جوان و باکره را که «اوشیدر» نام نهاده، داخل آب کرده و بعد با دف و دهل تا نیمه های شب به شادی و نشاط می پرداختند. نزدیک سپیده دم دختر را از آب بیرون می آوردند و لباس نو پوشانده و باز بر همان شتر آذین شده سوار کرده و به خانه بازمی گشتند. این رسم از باورهای زرتشتی است که هنوز در میان برخی از مردم سیستان باقی مانده است.

این آیین برگرفته از باورهای زرتشتیان است و بنا بر روایت های مذهبی زرتشتیان، عالم از بدو خلقت تا پایان به ۱۲ هزاره تقسیم می شود که دهمین هزاره، «هزاره اوشیدر» و سپس «هزاره اوشیدر ماه» و در آخر «هزاره سوشیانس» است که از این آخری جهان راستی و جاودانه برپا خواهد شد. این ها نطفه ها یا نبیره های زرتشت هستند که از کنار آب های هامون از مادر ۱۵ ساله، هر یک به فاصله هزار سال از یکدیگر ظهور خواهند کرد و جهان را از کژی و بدی و نادرستی و زشتی و دروغ پاک خواهند کرد.

احترام به درگذشتگان 

احترام به درگذشتگان از آیین های دیگر سیستانی هاست که در روزهـای آخر اسفندماه هر سال برای خواندن فاتحه و یاد درگذشتگان به گورستان ها می روند و این رسم از سال های دور در این منطقه مرسوم بوده و احترامی برای درگذشتگان است. اگر کسی تا یک ماه قبل از عید یا در همان سال فوت کرده باشد یاد او را در آخر سال گرامی داشته و اقوام و آشنایان بعد از برگزاری مراسم سالگرد، برای برگزاری هر جشنی آزاد می شدند و اصولاً این گونه عمل می کردند که در یک شب جمعه، نزدیکان خود را برای صرف شام دعوت می کردند که این از سنت های بسیار دور ایرانی ها و به ویژه سیستانی هاست. علاوه بر این پیش از عید نوروز، با نذر برای درگذشتگان خود، نان روغنی می پختند و بین اهالی تقسیم کرده و چراغ روشن می کردند.

سفره نوروزی در سیستان 

سفره عید در منطقه سیستان شکل مخصوص به خود را دارد. البته در مناطق شهری تقریباً همان هفت سین است، اما در نقاط روستایی این سفره شامل قرآن، نان سال، که جزو جدا نشدنی از سفره عید است، قتلمه (یک نوع نان روغنی)، تجگی (سمنو)، یک آینه که روی آن یک تخم مرغ خام می گذارند و کلوچه است. نانِ سال و کلوچه از واجبات سفره سیستانی است. خمیر آن همانند کلوچه آماده و نانی بزرگ در داخل تنور پخته می شود و همان تافتون سیستانی است که هر دو به ثبت ملی در فهرست میراث ناملموس رسیده اند.

کلوچه سیستانی، شیرینی مخصوص نوروز است و مردم بخش سیستان با هر وضعیت مالی، نان و کلوچه را هنگام تحویل سال داخل سفره های خود می گذاشتند. نان سال، نماد برکت و روزی صاحبخانه بود و کسی که نان سال را بزرگ تر و بهتر در سفره داشت به اعتقاد مردم سیستان به همان نسبت در طول سال، برکت به خانه اش بیشتر می آمد.

مردم معتقدند: «بی بی نوروز» هنگام تحویل سال به همه خانه ها سر می زند تا ببیند که آیا نان در سفره هست یا خیر؟ و آن را نماد برکت و روزی صاحبخانه می دانستند و این که نانِ سال برکت را برای مدت یک سال در خانه حفظ خواهد کرد.

در بخش سیستان بیشتر کارها به صورت گروهی انجام می شده و روحیه تعاون و همکاری در روح مردم این سرزمین عجین شده است. زیادی گندم و غله در این منطقه باعث شده تا خانم های سیستانی بهترین نان ها و شیرینی های محلی را بپزند، همچنین زیادی غله باعث تنوع و کیفیت نان سیستانی شده است.  

نان دیگری که پخت آن در شب عید مرسوم است و مردم سیستان در همه اوقات از آن استفاده می کنند، «قتلمه» نام دارد. در گذشته مردم بخش شمالی سیستان و بلوچستان انواع «قتلمه» و «سمنو» را در روزهای عید با خود به زیارتگاه ها می بردند و از آن به جای ناهار ظهر استفاده می کردند.

زیارت کوه خواجه در «سیزده به در»

مردمی که در بخش سیستان زندگی می کنند در نوروز و سیزدهم فروردین ماه به «کوه خواجه» و زیارت «خواجه غلطان» می روند و به اجرای مراسم مذهبی و جشن و سرور می پردازند. این مراسم احتمالاً بخشی از عبادت مذهب زرتشتی بوده که همچنان دو هفته بعد از نوروز اجرا می شود.

آیین های نوروز در بلوچستان 

در بلوچستان هم بهار رنگ و بوی خاصی دارد، هرچند آنجا همیشه بهار است، اما فروردین ماه نویدبخش آغازی دیگر برای مردمان این دیار است و آن ها هم همچون سایر اقوام ایرانی بهار و شکوفایی غنچه های بهاری را با تفاوت هایی جشن می گیرند و آداب و رسوم ویژه و خاص خود را در این روزها دارند.

خانه تکانی، سفره هفت سین، دید و بازدید و سبزی پلو با ماهی در همه جای ایران تداعی گر عید نوروز است، با این حال در جنوب شرق ایران و در منطقه بلوچستان مردمی هستند که فرا رسیدن عید نوروز معنای جشن «بهار چرانی» و عیدی «دست نهال» را برایشان تداعی می کند.

بلوچستان از دو منطقه وسیع تشکیل شده است؛ «سرحد» و «مکران» که این دو منطقه با وجود داشتن اشتراکات بسیار در برخی موارد تفاوت هایی در فرهنگ عامه، زبان و گویش محلی، آداب و رسوم و موسیقی دارند. منطقه سرحد شامل شهرستان های خاش و زاهدان و منطقه مکران شامل شهرستان های نیکشهر، چابهار، سرباز، ایرانشهر و سراوان است.  

«بهارچرانی»  

جشن «بهارچرانی» مراسم ویژه نوروز منطقه «سرحد» بلوچستان است. بر اساس گفته  بومیان این منطقه، در اصطلاح محلی به نوروز «بهارگاه و نوکین روچ» می گویند. مراسم مربوط به «نوکین روچ» در «سرحد» بلوچستان مرتبط با چراگاه دام و محصولات دامی از جمله شیر، کره، روغن حیوانی، کشک نوروزی و رنگ کردن پشم گوسفندان و چرای دام است.

یکی از مراسم های ویژه و مخصوص «عید نوروز» و «جشن بهار» در منطقه «سرحد» چیدن پشم گوسفندان و رنگ کردن پشم و شاخ آن هاست. به این ترتیب که پس از شستن گوسفندان و چیدن پشم آن ها روی دو طرف شکم و دنبه گوسفندان مقداری از پشم گوسفند را که به صورت گل گیاهان دارویی منطقه «سرحد» درآورده اند با استفاده از حنا، نماد طایفه را نقاشی می کشند.  

شاخ گوسفندان را نیز با حنا رنگ می کنند و در روز اول بهار همه گوسفندانی را که این گونه آماده شده اند با بستن زنگوله در گردن و پای آن ها به چراگاه می برند و «بهار چرانی» را جشن می گیرند. در این مراسم هر طایفه، منطقه جغرافیایی خاص خود را دارد و چراگاه دام هر یک از آن ها مشخص شده تا تعداد دام که یکی از عوامل برتری هرطایفه است، مشخص شود. حتی صدای زنگوله و نوع گل رنگ شده روی پشم گوسفندان مربوط به هر طایفه با طایفه دیگر تفاوت دارد.

در جشن «بهار چرانی» هر طایفه تعداد گوسفند و وسعت چراگاه خود را به نمایش می گذارد. هر چند که این مراسم ها دیگر به پررنگی قدیم برگزار نمی شود، ولی هنوز هم برخی بزرگان و ریش سفیدان این مراسم ها را برپا می کنند.

 از دیگر رسم های «نوکین روچ» در منطقه «سرحد» بلوچستان، خانه تکانی یا جابه جایی مکان سکونت و جابه جایی سیاه چادرها از منطقه زمستانی به منطقه و چراگاه بهاری وتابستانی بوده که در بهار طی مراسمی ویژه، سیاه چادرها را از منطقه سکونت قبلی جمع آوری کرده و با جمع شدن تمام افراد قبیله در یک حلقه دایره ای و خواندن آواها و آوازهای مخصوص توسط زنان که در اصطلاح محلی «ولیکو» می گویند، به سمت چراگاه و مکان جدید بهاری حرکت می کردند.

پس از رسیدن به منطقه جدید دوباره همه دایره وار حلقه می زنند و با اجرای «ولیکو» توسط زنان، سیاه چادرها را بر پا می کردند. زنان بومی تمام کَره و خامه هایی را که به روش سنتی تهیه کرده اند به روش محلی با آتش و سه پایه و دیگ مخصوص به روغن حیوانی تبدیل و تفاله و ته مانده خامه و کره را با آرد گندم و ذرت خرد شده و خرما مخلوط و حلوای مخصوص و محلی درست می کنند که مقداری از این حلوا را به عنوان عیدی نوروزی برای دوستان و آشنایان خود می فرستند و از شیر گوسفندی که در همان سال برای اولین بار زاییده کشک ویژه ای تهیه کرده و برای تازه عروس ها و تازه دامادها و زن هایی که برای اولین بار حامله هستند هدیه می برند.

«دست نهال» عیدی بلوچی ها به کوچک ترها

اما در منطقه «مکران» در بخش بلوچستان آیین هایی برای آمدن بهار و نوروز انجام می شود. مردم روستاهای این منطقه به نشانی شروع فصل بهار قبل از تحویل سال سردر تمام خانه های روستا را با شاخه های دارای برگ سبز درخت خرما تزیین می کنند. یکی دیگر از رسم های نوروز در این منطقه نهال کاری در اولین روز بهار است، به این شکل که پاجوش ها و نهال های درخت خرما را که با اجرای آواهای محلی کاشته شده با استفاده از ابزارهای سنتی از بدنه اصلی درخت خرما جدا می کنند و زیر ریشه آن ها را با گونی پوشانده ودر کنار جوی آب می گذارند تا برای کاشتن آماده شود. سپس در هنگام تحویل سال از طرف بزرگ ترها به کوچک ترها به عنوان عیدی نوروز تقدیم می شود و کوچک ترها را راهنمایی کرده تا در زمین کشاورزی خانواده خود این نهال خرما را بکارند.

به این نهالِ خرما که بادست خود شخص کاشته می شود «دست نهال» می گویند که از همان لحظه کاشتن، متعلق به فردی می شود که آن را کاشته است و هنگام تقسیم ارث پدر به فرزندان دیگر خانواده تعلق نمی گیرد.

«سرمه سایی» از جمله رسم هایی است که بین تمام مردم بلوچستان (مکران و سرحد) مشترک است و به این شکل اجرا می شود که زنان بلوچ سنگ سرمه را با دست روی سنگی که وسط آن گود است می سایند و برای استفاده در طول سال آماده و در ظرفی به نام سرمه دان نگهداری می کنند و لحظه تحویل سال به دختران خود به عنوان عیدی نوروزی هدیه می دهند.

«سفر به در»؛ رهایی از مصیبت

از دیگر آیین های مرسوم میان اقوام بلوچ «سفر به در» است که همان مراسم «سیزده به در» است و در میان مردم ایران رایج است، اما در بلوچستان به شیوه ای دیگر اجرا می شود، به این صورت که معتقدند در این روز روح های پلید، جن ها و مصیبت ها از هر روزنه ای وارد خانه مردم می شوند و باید در این چند روز، «سفر به در» و یا خانه تکانی انجام داد و مواد خوش بویی به نام «سوچکی» برای تمیز و خوشبو کردن خانه در آتشدان ها دود کرد.  

 در روستای شارک منطقه «مکران» بلوچستان نیز چنانچه در نوروز نوزادی متولد شود، اگر پسر باشد بیشتر اوقات اسم او را «نوروز» یا «نبروز» می گذارند و چنانچه نوزاد دختر باشد اسم آن را به نام گل ها و گیاهان دارویی محلی که در ایام نوروز و بهار در مناطق بلوچستان می رویند، می گذارند.  

انتهای پیام 

همرسانی کنید:

طراحی و پیاده سازی توسط: بیدسان