آیا گرگ توتم مردم آذربایجان است؟

۱۴۰۲/۰۳/۱۷ ۰۱:۳۹ چاپ کد خبر: 184289
محمد جعفری قنواتی در مقاله ای ادعای حرمت گرگ در فرهنگ مردم آذربایجان را بررسی کرده است.

 به گزارش ایسنا، محمد جعفری قنواتی، پژوهشگر فرهنگ عامه در مقاله ای با عنوان «آیا گرگ توتم مردم آذربایجان است؟» (نقد و بررسی تاریخی متن شناختی یک ادعا) که در شماره ۲۰، دوفصلنامه علمی (مقاله علمی - پژوهشی) «آینه میراث» مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده، ادعای حرمت گرگ در فرهنگ مردم آذربایجان را بررسی کرده است.

 او در مقدمه این مقاله یادآور شده است: چند سالی است که برخی از پژوهشگران و نویسندگان که خود را «هویت طلب» معرفی می کنند، در نوشته های خود فرهنگ مردم آذربایجان را با فرهنگ اقوام ترک یکسان می انگارند و تلاش فراوان می کنند که آن را متفاوت از فرهنگ ایران بنمایانند. آن ها تأکید می کنند که اسطوره ها، افسانه ها، حماسه ها، آیین ها و باورهای مردم آذربایجان همان اسطوره ها، افسانه ها و آیین های اقوام ترک است. این کار با هدف ایجاد پشتوانه نظری برای شکل دهی به مفهوم «ملت آذربایجان» صورت می گیرد. تبلیغ و فعالیت گسترده پیرامون کتاب «دده قورقوت» و معرفی آن به عنوان «حماسه مردم آذربایجان» مصداق روشنی از فعالیت هایی از این دست است. کتابی که به گفته سجاد آیدنلو، اساساً هیچ ارتباطی با تاریخ و فرهنگ آذربایجان ندارد.

 از مصادیق دیگر این فعالیت ها که به ویژه طی سال های اخیر گسترش پیدا کرده، تبلیغ این ادعاست که گویا گرگ و به خصوص گرگ خاکستری (بوز قورد) در فرهنگ مردم آذربایجان مقدس است. بر اساس این ادعا گرگ توتم قبایل ترک و از جمله مردم آذربایجان بوده و ازاین رو در باورهای مردم آذربایجان از احترام و جایگاه ویژه برخوردار است. البته همچنان که چند دهه پیش اساساً روشنفکران و اهل کتاب آذربایجان با داستان های دده قورقوت آشنا نبودند، موضوع توتم بودن گرگ در فرهنگ مردم آذربایجان نیز مسبوق به سابقه نبوده است و تبلیغ آن به سال های اخیر مربوط می شود. این موضوع مانند بسیاری از موضوع های دیگر که «هویت طلبان» طرح می کنند، پیش از آن که ریشه فرهنگی داشته باشد، خاستگاه سیاسی دارد.

 قنواتی در این مقاله با بررسی اجزای متفاوت فولکلور آذربایجان به بررسی و نقد ادعای حرمت گرگ در فرهنگ مردم آذربایجان پرداخته است. او پیش از این که وارد بحث اصلی شود، درباره توتم و توتم باوری نوشته است: «توتم موجودی است که اعضای یک طایفه یا قبیله یا یک گروه انسانی آن را نیای مشترک خود می پندارند و از نظر آن ها مقدس است. در عین حال، بنا بر باور آن ها این موجود از آن قبیله یا گروه انسانی دیگر محافظت می کند. بر همین اساس، باورها، آداب و آیین هایی در این گروه و در ارتباط با آن موجود شکل می گیرد که توتم باوری نامیده می شود. توتم اغلب یک حیوان، و گاه یک گیاه و در مواردی نادر یک شیء بی جان است. یکی از اصول رایج در جوامع توتم باور، ممنوعیت کشتن یا خوردن توتم است.» این درحالی است که گرگ در اساطیر ایران موجودی اهریمنی، تباه کننده، درنده و دزد معرفی شده است؛ مثلاً در وندیداد (باب ۱۳ بند ۱۷) گرگ و دزد کنار هم آمده اند. یا در هوم یشت (بندهای ۱۸ و ۱۹) نیز گرگ و راهزن و مرگ در کنار هم با کارکردی مشابه آمده است. یا با بررسی اوستا مشخص می شود که گرگ در دو معنی به کار رفته است؛ نخست جانوری درنده که نماد جانوران اهریمنی و حتی خود اهریمن است و دوم به صورت مجاز و در معنی دیویسنان و مردم گرگ سرشت. در متون پهلوی نیز از گرگ کم وبیش با همین صفات سخن رفته است.

  در فولکلور مناطق مختلف ایران از جمله فولکلور آذربایجان نیز گرگ با معنای دزد و جانوری درنده خو بازتاب داشته است؛ البته کسانی که گرگ را توتم مردم آذربایجان می دانند، نکاتی برخلاف واقعیت های فرهنگی آذربایجان مطرح کرده اند مثلاً محمد رحمانی فر در «نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک های ایران» می نویسد: «گرگ در ترکی برخلاف فارسی همواره بار معنایی مثبت داشته و دلیل بر فرزانگی و دانایی بوده است.» البته او هیچ شاهد مثالی از زبان و فرهنگ مردم نقل نکرده و فقط جمله ای از کتاب دده قورقوت می آورد. جوانشیر فرآذین در «پژوهشی در اسطوره دده قورقود» نیز ضمن نقل همین جمله اضافه می کند: «مردم آذربایجان در ضمن مسافرت مشاهده گرگ را (برخلاف روباه) به فال نیک گرفته و آن را خوش یمن می دانند.» عمار احمدی در «اسطوره گرگ ها» می نویسد: «ترکان آذربایجان هرچند که از قبایل و تیره های متفاوت تشکیل شده اند و حتی قبایل ترکان غیر آذربایجان نیز یک توتم واحد دارند و آن توتم واحد بین ترکان، گرگ است. در واقع گرگ در بین اکثر قبایل ترک زبان از احترام ویژه ای برخوردار است.»

  قنواتی در ادامه مقاله به بررسی افسانه ها، ضرب المثل ها و باورهای مردم آذربایجان پرداخته تا ببیند آیا «گرگ نمادی از فرزانگی و دانایی است یا خیر؟»؛ این پژوهشگر فرهنگ عامه افسانه «روباهی که گرگ را به دام می اندازد و طعمه را به دست می آورد» را شاهد مثال می آورد: «روباه پیه/ گوشتی در باغی می بیند که در حقیقت تله است و چون حدس می زند که باید کاسه ای زیر نیم کاسه باشد، به سراغ گرگ می رود و با وعده غذای چرب ونرم او را به باغ می آورد. هنگامی که گرگ به طرف طعمه حمله می برد، دست/ گردنش در تله می افتد و طعمه به سوی دیگری پرت می شود و روباه طعمه را می خورد.» افزون بر این که صمد بهرنگی و بهروز دهقانی این افسانه را ثبت کرده اند، انجوی نیز روایت هایی از آذرشهر، اردبیل و ارومیه از این افسانه ثبت کرده است. هرچند روایت های مشابهی از این افسانه در گوشه کنار ایران مانند تنکابن، اردکان، کاشان، بندرعباس، اراک، هندیجان، شهرکرد و الیگودرز ثبت شده است. حتی روایتی از این افسانه به زبان سغدی نقل شده است، نظامی نیز در داستان خسرو شیرین به این موضوع اشاره کرده و مولوی نیز در دفتر مثنوی به آن اشاره داشته است.

 یا افسانه «گرگ سبدبافی یاد می گیرد» که بر اساس این روایت روباه، گرگ طمع کار و احمق را فریب می دهد. او را درون سبد گذاشته و درِ سبد را می بندد و سپس از بالای کوه رها می کند. (افزون بر روایت هایی که در آذربایجان ثبت شده، (بهرنگی و دهقانی) چند روایت در خراسان، خوزستان، استان مرکزی، کردستان و لرستان نیز ثبت شده است.) یا داستان معروف «گرگ و بزغاله ها» که در ایران بیشتر با نام بزک زنگوله پا یا شنگول و منگول مشهور است. این داستان همه خصائل منفی گرگ را یک جا دارد: درندگی، فریبکاری و جهالت و گولی؛ اما نکته مهم در روایت های آذربایجانی این است که افزون بر ژرفت ساخت، روساخت آن ها نیز کاملاً مانند روایت های مناطق دیگر ایران است. در گنجینه انجوی شیرازی ۱۲ روایت آذربایجانی از آن موجود است که پیش از سال ۱۳۵۶ ثبت شده اند.

  قنواتی نمونه هایی از ضرب المثل های میان مردم آذربایجان را که رایج است آورده که همه بر خوی درندگی گرگ دلالت دارند و در هیچ کدام نشانی از تقدس گرگ دیده نمی شود: «گرگ اگر روسفید بود روز روشن بیرون می آمد.» «به گرگ گفتند: تو را چوپان کرده اند، گریه کرد. گفتند: چرا گریه می کنی؟ گفت: می ترسم دروغ باشد.»، «حرف گرگ را زدیم، گوشتش نمایان شد.» و «گرگ موی عوض بکند اما خوی عوض نکند.» و... .

  در باورهای مردمی آورده است: چوپانان آذرشهر بر این باورند که اگر کسی ناخودآگاه کلمه «قورد» به معنی گرگ را بر زبان آورد، سر و کلمه گرگ همان ساعت در همان جا پیدا می شود. ازاین رو هنگامی که کسی به اشتباه چنین کلمه ای به زبان آورد، بلافاصله نرمه گوش خود را بگیرد و بکشد و بگوید «دئو قولاغینا قورقوشوم» (گوش شیطان کر) و «آدی گلسین، اوزو یوخ» (اسمش به زبان آید ولی خودش نیاید) مشخص است چنین باوری فقط در ارتباط با نیروهای شرور و اهریمنی می تواند مصداق داشته باشد.

  تبریزی ها بر این باورند که اگر پیه گرگ به تن کسی بخورد همه او را به چشم گرگ می بینند که این باور در مناطق دیگر ایران هم رایج است.

  یا بازی «گرگم و گله می برم» که ناظر بر درنده خویی گرگ است، در مناطق آذربایجان نیز اجرا می شود.

  این پژوهشگر فرهنگ عامه همچنین با اشاره به این که غالب پژوهشگرانی که دیدگاهشان در مقاله نقد و بررسی شده است بر روی ترک بودن قطران تبریزی، خاقانی، نظامی و مولوی تأکید دارند و حتی رحمانی فر نوشته نظامی و مولوی اگرچه به فارسی شعر گفته اند اما به ترکی فکر می کرده اند به بازتاب خصائل گرگ در اشعار آن ها پرداخته می شود.

  قطران تبریزی از گرگ با صفت «مردم خوار» یاد می کند: «گرگ مردم خوار شد با میش سوی آبخور/ از پی دیدار ایشان گرگ مردم خوار گشت» یا در جای دیگری آورده است: «چون شبانی تو و ماه چون رمه و فتنه چو گرگ/ بی شبان گرگ بود در رمه ها بره ربای).

  خاقانی نیز گرگ و فرعون را مترادف هم می آورد: «همه فرعون و گرگ پیشه شدند/ من عصا و شبان نمی یابم». نظامی نیز در پنج گنج، گرگ را درنده خو و اهریمنی توصیف کرده است. «سوم موبد چنان زد داستانی/ که با گرگی گله راند شبانی/ رباید گوسفندی گر خونخوار/ درآویزد شبان با او به پیکار/ کشد گرگ از یکی سو تا تواند/ ز دیگر سو شبان تا وارهاند/ چون گرگ افزون بود در چاره سازی/ شبان را کرد باید خرقه بازی.»

  همام تبریزی نیز گرگ را به دزد تشبیه کرده است: «هم نفس شد سگِ شبان با گرگ/ گله با سگ خوردن کنون یا گرگ/ دزد و خازن چون یار غار شوند/آفت مال شهریار شوند» / در منظومه حیدربابایه سلام شهریار نیز گرگ موجودی درنده خوست که باید چشمانش را کور کرد تا بره ها آسوده بچرند. «گدیکلرده قوردلاری توت، بوْغگینان/ قوْی قوزولار آیین-شایین اوْتلاسین/ قوْیونلارون قویروقلارین قاتلاسین».

 او با بررسی افسانه ها، ضرب المثل ها و باورهای مردم آذربایجان نشان داده است که گرگ نه تنها نماد فرزانگی و دانایی نبوده و نزد مردم هم از احترام ویژه ای برخوردار نیست همواره نماد انسان های طمع کار، شرور و درنده خو بوده است.

  انتهای پیام

همرسانی کنید:

طراحی و پیاده سازی توسط: بیدسان