در حال بارگذاری... لطفا صبر کنید.

ایران، سرزمین یارانه های آشکار و پنهان است. یارانه بخش کشاورزی، یارانه بخش صنعت، یارانه نقدی، یارانه کالایی، یارانه حامل های انرژی و ... همه این ها انواع یارانه هایی هستند که در کشور بین مردم توزیع ...

اقتصادآنلاین – ندا مومن؛ اما آیا پرداخت این یارانه ها و شیوه پرداختشان صحیح است؟ چه کسانی باید یارانه دریافت کنند؟ و چه کسانی نباید دریافت کنند؟

تاریخچه یارانه ها در ایران

ایرانی ها، دریافت یارانه را برای نخستین بار در دوران صفویه، که نوعی تخفیف مالیاتی بود تجربه کردند. در زمان قاجار نیز یارانه هایی جهت حمایت از کشاورزان در نظر گرفته شد اما با شکست رو به رو شد و نتوانست امنیت غذایی مردم را تأمین کند.

از سال ۱۳۱۱، توجه ویژه ای به اعطای یارانه در بخش کشاورزی، و حمایت از کشاورزان صورت گرفت. چرا که وقوع قحطی در زمان های گذشته، آسیب های شدید به کشور وارد کرده بود. همچنین سیاست هایی مانند خرید تضمینی گندم از کشاورزان اعمال شد. با این حال این سیاست ها به درستی اجرا نشد و نتوانست امنیت غذایی کشور را حفظ کند. به طوری که پس از جنگ جهانی دوم کشور مجددا با قحطی رو به رو شد.

در دهه ۴۰، نیز به اقلامی مانند گوشت و آرد یارانه پرداخت می شد. در دهه ۵۰، همزمان با افزایش قیمت جهانی نفت و سرازیر شدن درآمد های نفتی به کشور، پرداخت یارانه های بنزین، آرد و سایر اقلام خوراکی نیز افزایش یافت.

همچنین در آن سال ها، دولت به واردات ارزان کالاهای مختلف روی آورد. این موضوع در کنار یارانه های مختلف، سرکوب نرخ ارز، و افزایش سنگین مخارج دولت در اثر ورود درآمدهای نفتی به کشور، سبب وقوع بیماری هلندی در کشور شد که به تولید داخل ضربه زد و افزایش نرخ را به دنبال داشت.

دهه ۶۰، دهه جنگ و تحریم کشور و دهه آغاز صف های طولانی برای دریافت کالا های کوپنی بود. به طوری که با اعلام زمان توزیع کالا های یارانه ای، خانوار ها اوراق کوپن خود را از بانک ها تحویل می گرفتند و در محل های توزیع کالا ها اقلامی از قبیل کالا های خوراکی و غیر خوراکی مانند، روغن نباتی، قند و شکر، برنج، پنیر، کره، مرغ و تخم مرغ و گوشت قرمز، شیرخشک، پودر شوینده، صابون، سیگار و .... دریافت می کردند.

شاید کوپن ها در آن سال ها برای کمک به معشیت مردم ارائه شدند اما معایب بسیاری داشتند. ایجاد بازار سیاه برای کوپن فروش ها و دلال ها یکی از معایب آن ها بودند به طوری که، دلال ها کوپن ها را با قیمتی ارزان تر از مردم خریداری می کردند و سود هایی زیادی نصیبشان می شد. اما کوپن ها تا سال ۸۹ تنها در شهر های کوچک و روستا ها وجود داشتند و در همان سال از میدان خارج شدند.

 در سال ۸۹، با حذف کوپن ها و کاهش یارانه حامل های انرژی، مواد خوراکی، آب، و سایر موارد، یارانه های نقدی جایگزین آن ها شدند. برنامه هدفمندسازی یارانه ها، با حذف یارانه ۱۶ قلم از کالا و خدمات، آن ها را با قیمت آزاد به بازار عرضه می کرد و درآمد حاصل به صورت یارانه نقدی به مردم پرداخت می شد.

یارانه نقدی ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی، در دولت احمدی نژاد به ۳۰۰ و ۴۰۰ هزار تومانی در دولت رئیسی با هدف کاهش فقر مطلق و فاصله طبقاتی افزایش پیدا کرد. باید در نظر داشت اجرای صحیح پرداخت یارانه نقدی به طبقات مستمند، نیازمند اطلاعات جامع و کامل از یارانه بگیران است که دولت ها در این زمینه موفق عمل نکردند.

 همچنین یارانه ها ی دولتی بی هدف بودند و هیچ برنامه ای برای اینکه مردم آن را کجا هزینه کنند وجود نداشت. این یارانه نه به افراد فقیر، بلکه به تمام مردم داده شد. از سوی دیگر، مخارج یارانه، از منابعش پیشی گرفت که منجر به کسری بودجه و تورم شد. قیمت کالاها نیز همچنان توسط دولت تعیین می شد که با هدف اصلی آزادسازی قیمت ها مغایرت دارد.

در واقع، عدم وجود زیرساخت های مناسب برای پرداخت یارانه، نداشتن تصویری روشن از نظام یارانه کشور، محدودیت ظرفیت های سازمانی و ناکارآمدی دولت ها باعث شدند تا طرح یارانه نقدی عملکرد موفقی نداشته باشد. البته نباید نادیده گرفت که اجرای طرح یارانه نقدی در ایران هم مزایایی داشت. اول اینکه مقداری از سرکوب قیمت حامل های انرژی، کاسته شد. همچنین ضریب جینی از ۰.۴۱ به ۰.۳۶ رسید.

Picture1​همچنین، نسبت هزینه کرد دهک دهم، نسبت به دهک اول، از ۱۵.۹۷ به ۱۰.۶۵کاهش پیدا کرد که بیشترین کاهش نابرابری در ایران بعد از انقلاب بود.

Picture2کوپن ها بر می گردند؟

دولت سیزدهم به دنبال بازگشت به سمت یارانه کالایی یا همان کوپنی است و تاکنون طرح کالابرگ الکترونیک را برای مددجویان کمیته امداد و بهزیستی که تقریبا یک دهک را شامل می شوند به مرحله اجرا درآورده است. شیوه تخصیص هم به این صورت است که به هر خانوار، نوعی کارت اعتباری تخصیص داده می شود تا با استفاده از آن ده نوع کالای اساسی را با قیمتی پایین تر از قیمت بازار خریداری کرد.

 اما در صورتی که دولت یارانه کوپنی، یا همون کالا برگ را به صورت قطعی برای همه مردم اجرا کند، چه مشکلاتی پیش می آید؟ در مرحله اول، دولت برای تخصیص کالا ها به مردم نیاز به تشکیل سازمانی عریض و طویل است تا بتواند بروکراسی های اداری و اقدامات اجرای طرح و تخصیص کالا ها رو انجام دهد.

علاوه بر این، از آن جایی که به دلیل نبود زیرساخت ها، امکان تهیه اجناس ارزان قیمت از تمامی سوپر مارکت ها و فروشگاه های کشور وجود ندارد، این سوال مطرح می شود که چه کسانی کار تخصیص و توزیع کالا ها را انجام می دهند؟ بنابراین وظیفه تخصیص، بر دوش تعدادی از فروشگاه های دولتی، خواهد بود که باعث تشکیل صف های طولانی مقابل آن ها برای دریافت کالای ارزان قیمت است. صف هایی که نان باقی کسبه را آجر می کند ولی برای فروشگاه های منتخب سود خوبی به همراه دارد.

از سوی دیگر، در فرایند تخصیص، امکان پیش آمدن فساد بیشتر خواهد شد، از آن جایی که امکان نظارت دقیق بر روی توزیع کالای ارزان قیمت بین ۸۰ میلیون ایرانی وجود ندارد.

در علم اقتصاد این عبارت مشهود است که در هر جایی برای یک کالا دو قیمت وجود داشته باشد، دلال ها یک راهی برای ورود به آن بازار پیدا می کنند. در صورت توزیع کالابرگ، کالاهای اساسی مردم دو قیمتی، و بازار آن تبدیل به بازاری برای سوداگری و دلالی خواهد شد. دلال ها و واسطه ها با خرید کالابرگ ها از مردم و خرید کالا ها با قیمت ارزان دولتی و فروش آن ها با قیمتی بالاتر در بازار آزاد، بازار سیاه را به وجود خواهند آورد.

حتی ممکن است شبکه بزرگ تری تشکیل شود تا کالا ها را به خارج از کشور قاچاق کند. البته که تجربه این موارد در مورد یارانه آرد و بنزین ارزان در کشور وجود داشته است. همه ی این موارد جدای از کسری بودجه ایست که هزینه های فرایندهای اداری، و هزینه های سرکوب قیمت ها برای ارزان نگه داشتن کالاهای کوپنی ایجاد می کند.

اما طرح های اعطای یارانه نقدی مختص ایران نیست و بسیاری از کشور های دیگر آن را اجرایی کرده و برخی نیز موفق بوده اند. جدای از مزایا و معایبی که طرح هدفمندسازی یارانه ها در دوران احمدی نژاد داشت، برزیل کشوری است که توانسته است این طرح را به خوبی اجرا کند، و مورد تحسین بانک جهانی، و نشریه اکونومیست قرار بگیرد.

دهه ۸۰، و ۹۰ میلادی، دو دهه ی جهنمی برای کشور برزیل بود. مردم با تورم چندهزار درصدی دست و پنجه نرم میکردند.

Picture3

 اوایل سال ۲۰۰۰، حدود ۳۵ درصد از جمعیت کل کشور فقیر، و حدود ۱۵ درصد از مردم، دچار فقر مطلق بودند. در واقع این گروه قادر به تأمین نیازهای اولیه، مانند بهداشت و خوراک نبودند.

Picture4

​برزیلی ها شاهد روی کارآمدن دولت های مختلف بودند که هر کدام از آن ها اشتباهات دولت قبلی را تکرار می کردند. اما تحولات در برزیل از زمانی آغاز شد که لولا داسیلوا رهبر مردمی و محبوب برزیل در سال ۲۰۰۲ به ریاست جمهوری رسید. یکسال بعد، داسیلوا با وجود شرایط نامناسب اقتصادی کشور، تصمیم به اجرای طرحی برای کاهش فقر مردم گرفت. طرحی به نام بولسا فامیلیا یا کمک هزینه خانواده از سال ۲۰۰۳ در برزیل اجرا شد که طی آن دولت تصمیم گرفت تا به جای این که درآمد های نفتی را برای پایین نگه داشتن قیمت برق و سوخت هزینه کنند، بخشی از آن را به صورت یارانه نقدی به خانواده های فقیر و کم درآمد پرداخت کند. بنابراین طی این طرح به گروه های خیلی فقیر، فقیر، خانواده های دارای فرزندان کمتر از ۱۵ سال و زنان باردار در کشور به میزان مشخصی یارانه نقدی تعلق می گرفت.

Picture5

این یارانه، تقریبا برای خروج مردم از فقر مطلق، و تامین نیازهای اولیه کافی بود. از طرف دیگر، برای این که پول های نقد، در قسمت های مفیدی هزینه شود و صرف هزینه های غیر ضروری نگردد، دولت در ازای پرداخت یارانه شروطی را هم مقرر کرده بود. در واقع این یارانه نقدی که به حساب مادران واریز می شد، تنها به کسانی تعلق می گرفت که فرزندان خود را واکسینه کنند، در مدارس تحت آموزش قرار گیرند و چکاپ های پزشکی را انجام دهند. بنابراین با جلوگیری از هدررفت منابع، نوعی سرمایه گذاری در بهداشت، و آموزش جامعه نیز انجام می گرفت. همچنین، یارانه نقدی تا حدی فقر در کوتاه مدت را کاهش داد و با افزایش منابع انسانی تا حدی توانست با فقر بلند مدت هم مقابله کند. در سال ۲۰۱۱، تقریبا ۲۶ درصد از برزیلی ها بولسایی بودند.

از آن جایی که منابع این طرح، از مصارفش کمتر نبود و کسری بودجه ای ایجاد نمی کرد، باعث ایجاد تورم در اقتصاد برزیل نشد. بلکه نتایج مثبت خیلی زیادی هم داشت. از زمان اجرای این طرح در سال ۲۰۰۳ تا پایان سال ۲۰۱۲، نرخ فقر در این کشور از ۳۵.۸ درصد، به ۱۵.۹ درصد رسید. همچنین نرخ فقر مطلق حدودا یک سوم شد و از ۱۵.۲ درصد به ۵.۳ درصد کاهش یافت.

Picture6

از سوی دیگر، ضریب جینی از ۰.۵۹ به ۰.۵۳ رسید و توزیع نابرابری درآمد بین افراد جامعه کاهش یافت و گروه های خیلی فقیر و فقیر جامعه به سطح متوسط و رو به بالا رسیدند.

Picture7

در نتیجه این طرح مشاهده می شود که رشد درآمد برای دهک های پایین جامعه خیلی سریع تر از بخش های پردرآمد بوده است.

Picture8

از زمان اجرای این طرح تا سال ۲۰۱۴، میانگین دستمزد واقعی رشدی ۳۴ درصدی رو تجربه کرد. تا سال ۲۰۱۲، پوشش بیمه بیکاری تا ۹۹ درصد افزایش پیدا کرد. این برنامه تا جایی موفق عمل کرد که کشورهای دیگری مانند، غنا، آنگولا، مصر، ترکیه و هند به دنبال کسب مشاوره در زمینه هدفمندسازی یارانه ها از برزیل بودند.

اجرای طرح های حمایتی، در صورتی که اول از همه ضرورت، و بعد از آن برنامه مشخصی برای آن وجود نداشته باشد، از راه های تأمین منابع گرفته، تا نوع تخصیص، تنها گزاره های پوپولیستی سیاسمتدار خوش نیت است که رضایت مردم را برای مدت کوتاهی بدست خواهد آورد که البته این اتفاق نمی افتد و تنها آتش تورم در اقتصاد کشور شعله ور می شود.    


طراحی و پیاده سازی توسط: بیدسان