در حال بارگذاری... لطفا صبر کنید.

در روزهای اخیر، موسسه فریزر گزارشی در مورد آزادی اقتصادی کشورها منتشر کرده که در آن، ایران از بین ۱۶۵ کشور، با امتیاز ۴.۵۳ از ۱۰ در جایگاه ۱۶۰ قرار گرفته است. همچنین طبق گزارش موسسه هریتیج، ایران با ...

اقتصاد آنلاین – امیررضا محمدی؛ گزارشات موسسه فریزر و هریتیج، هردو بیانگر وضعیت وخیم آزادی اقتصادی در ایران هستند؛ اما آزادی اقتصادی چیست، چه اهمیتی دارد، و ارتباط آن با سایر شاخص های اقتصادی جامعه چیست. چرا جایگاه ایران این قدر پایین است؟ وضعیت آزادی اقتصادی ایران در طی زمان چگونه بوده است؟

آزادی اقتصادی چیست؟

در این یادداشت، به بررسی گزارش آزادی اقتصادی که از سوی موسسه هریتیج منتشر شده می پردازیم. به طور کلی، آزادی اقتصادی در یک کشور، ۴ شاخص عمده را بررسی می کند. حکمرانی قانون که در آن، احترام به حق مالکیت، صداقت دولت (شاخصی مبتنی بر اندازه گیری فساد) و کارا بودن نظام قضایی بررسی می شود. اندازه دولت، که میزان مخارج دولت، بار مالیاتی، و سلامت مالی را محاسبه می کند. کارا بودن نظام قانون گذاری که آزادی کسب و کارها، آزادی نیروی کار، و آزادی پولی (شاخصی مبتنی بر کنترل نرخ تورم بدون مداخلات قیمتی) را برسی می کند و در نهایت، باز بودن بازارها، که در آن آزادی تجارت، آزادی سرمایه گذاری، و آزادی مالی بررسی می شود.

تحقیقات مختلف نشان داده است که آزادی اقتصادی، ارتباط بالایی با شاخص هایی مانند فساد، قدرت خرید، درآمد ملی، توسعه انسانی، بهداشت، امید به زندگی، آموزش، شرایط زندگی، رفاه، و حتی محیط زیست دارد. ابتدا به این موضوع پرداخته که چرا ایران امتیاز پایینی در شاخص آزادی اقتصادی دارد. در ادامه، به بررسی ارتباط آزادی اقتصادی با شاخص های اقتصادی مختلف می پردازیم.

چرا ایران وضعیت مناسبی از نظر شاخص آزادی اقتصادی ندارد؟

بزرگ بودن دولت، یکی از مهم ترین عوامل کاهش آزادی اقتصادی در ایران است. حجم بالای یارانه های پنهان، مخارج بالای کارمندان، مخارج بالای طرح ها و شرکت های دولتی، همه از عوامل بزرگ بودن دولت در اقتصاد ایران هستند. البته باید در نظر داشت بسیاری از موسسات بین المللی، تنها بودجه رسمی سالانه را به عنوان مخارج دولت در نظر می گیرند که باعث انحراف در نتایج می شود.

در مورد آزادی سرمایه گذاری، ایران عملکرد مناسبی ندارد؛ به نحوی که با امتیاز ۵ از ۱۰۰، رتبه ۱۷۳ را از بین ۱۷۶ کشور موجود در این رتبه بندی دارد. طبق این شاخص، افراد باید آزاد باشند در زمینه مورد نظر خود، در داخل و خارج از کشور بدون محدودیتی سرمایه گذاری کنند.

در این میان، هرچه محدودیت ها بیشتر باشد، این شاخص امتیاز پایین تری می گیرد. عدم شفافیت، بروکراسی سنگین و نحوه اجرای آن، و ابهام در قوانین مربوط به سرمایه گذاری، از جمله مواردی هستند که باعث بدتر شدن امتیاز در این شاخص می شوند.

در حوزه آزادی مالی نیز امتیاز ایران بسیار پایین است. ایران با امتیاز ۱۰ از ۱۰۰، رتبه ۱۷۴ را از بین ۱۷۶ کشور موجود در این رتبه بندی دارد. این شاخص به طور کلی میزان کارا بودن نظام بانکی را نشان می دهد. عواملی مانند دخالت دولت در نظام بانکی، مالکیت دولت در نظام بانکی، بیمه ها، و همچنین بازار سرمایه، امتیاز این شاخص را کاهش می دهد.

در حوزه آزادی پولی، ایران با امتیاز ۴۰.۶ از ۱۰۰، رتبه ۱۵+ را از بین ۱۷۶ کشور موجود در این رتبه بندی دارد. سطح نرخ تورم در کشور، یکی از اصلی ترین مولفه هایی است که بر این شاخص تأثیر می گذارد. همچنین مداخلات قیمتی، تأثیر قابل توجهی بر کاهش امتیاز این شاخص دارد.

ایران نیز سال هاست از روش های مختلفی عواملی مانند نرخ بهره، قیمت کالاها، و نرخ ارز را کنترل می کند. در عین حال، در حوزه آزادی کسب و کارها، ایران با امتیاز ۳۸.۹ از ۱۰۰، رتبه ۱۷۰ را از بین ۱۷۶ کشور موجود در این رتبه بندی دارد. عواملی مانند سخت بودن فرایند کسب مجوز، هزینه بر بودن آن ها، مدت زمان و هزینه موجود برای راه اندازی یک کسب و کار، از مواردی هستند که امتیاز این شاخص را کاهش می دهند.

احترام به مالکیت خصوصی، یکی از شاخص های اندازه گیری آزادی اقتصادی است. ایران با امتیاز ۲۵ از ۱۰۰، رتبه ۱۵۹ را از بین ۱۷۶ کشور موجود دارد. باید توجه داشت عواملی مانند مصادره کسب و کارها، و قیمت گذاری دستوری بر کالاها، جزو عوامل نقض مالکیت خصوصی به شمار می رود.

در حوزه آزادی تجارت، ایران با امتیاز ۵۵.۸ از ۱۰۰، رتبه ۱۵۸ را از بین ۱۷۶ کشور موجود دارد. عواملی مانند تحریم های گسترده، و همچنین تعرفه های بالای واردات، باعث کاهش آزادی در تجارت می شود. باید توجه داشت ایران در بین ۱۵ کشور از نظر بالاترین تعرفه های واردات در دنیا قرار دارد.

آزادی اقتصادی در گذر زمان

می توان مشاهده کرد از سال ۲۰۱۴ و با بهبود فضای تجارت در کشور، امتیاز ایران در شاخص آزادی اقتصادی بالاتر رفته است. ا این وجود، با وضع مجدد و شدت گرفتن تحریم ها از سال های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹، شرایط آزادی اقتصادی در ایران بدتر شده است. بسیاری از تصمیمات دولتی مانند تعرفه ها و ممنوعیت های واردات، کنترل دستوری نرخ بهره، کنترل دستوری نرخ ارز به وسیله ارز ترجیحی، بالا بودن سطح یارانه های آشکار و پنهان و نیز قیمت گذاری بر روی کالاهای مختلف، عواملی هستند که در این سال ها باعث کاهش امتیاز ایران در آزادی اقتصادی بوده اند. (بر اساس نماگرهای موجود در شاخص)

نمودار زیر، شاخص آزادی اقتصادی برای ایران را به صورت سری زمانی نشان می دهد. همچنین امتیاز نماگرهای شاخص در سال ۲۰۲۳ در جدول زیر نمودار قابل مشاهده هستند.

Picture1

آزادی اقتصادی و قدرت خرید

داده های موسسه هریتیج و بانک جهانی، نشان می دهد کشورهایی که در آن ها آزادی اقتصادی بیشتر است، از قدرت خرید بالاتری برخوردار هستند. در کشورهایی که آزادی اقتصادی بسیار بالاست، اختلاف قابل توجهی در قدرت خرید با سایر کشورها دارد. در این نمودار، از تولید ناخالص داخلی سرانه، بر حسب برابری قدرت خرید استفاده شده است.

چرا آزادی اقتصادی مهم است؟/ وضعیت وخیم آزادی اقتصادی در ایران​به طور واضح، در کشورهایی که آزادی اقتصادی بالاتر است، یعنی کسب و کارها شرایط آسان تری برای فعالیت ندارند، نظام مجوزگیری آسان است، تجارت آزاد است و دولت در اقتصاد دخالت کمتری دارد، تولید و در نتیجه آن قدرت خرید بالاتر است. همچنین در کشورهایی که آزادی اقتصادی بالاتر بوده، درآمد ملی سرانه نیز بالاتر می باشد.

چرا آزادی اقتصادی مهم است؟/ وضعیت وخیم آزادی اقتصادی در ایران

فساد

طبق داده های موسسه هریتیج و سازمان شفافیت بین الملل، در کشورهایی که آزادی اقتصادی بالاتری وجود دارد، مردم و کسب و کارها فساد کمتری را احساس می کنند. همچنین مشاهده می شود در کشورهایی که ازادی اقتصادی بالایی دارند، فساد با اختلاف قابل توجهی از سایر کشورها کمتر است.

Picture4به طور منطقی، زمانی که دولت در اقتصاد دخالت کمتری دارد، مجوزها به آسانی دریافت می شوند، بازارها آزاد هستند، در اقتصاد قیمت گذاری دستوری و امکان توزیع رانت برای گروهی محدود وجود ندارد (اگر رانتی توزیع می شود در اختیار عموم قرار میگیرد. باید توجه داشت رانت اقتصادی به تنهایی معنای بدی ندارد و تنها زمانی منجر به فساد می شود، که بین عده ای محدود و جدا از ساز و کار بازار توزیع شود)، احتمال پایین تری برای وقوع فساد وجود دارد.

شاخص توسعه انسانی

طبق داده های موسسه هریتیج و دفتر گزارش توسعه انسانی سازمان ملل، هرچه آزادی اقتصادی در کشورها بیشتر باشد، شاخص توسعه انسانی در آن ها وضعیت بهتری دارد. همچنین مشاهده می شود در کشورهایی که آزادی اقتصادی بالا، و بسیار بالایی وجود دارد، شاخص توسعه انسانی با اختلاف وضعیت بهتری را نشان می دهد. شاخص توسعه انسانی، خود سه عنصر مهم سلامت، آموزش، و شرایط اقتصادی را نمایش می دهد.

چرا آزادی اقتصادی مهم است؟/ وضعیت وخیم آزادی اقتصادی در ایران

​​بهداشت

داده های موسسه لگاتوم و موسسه هریتیج نشان می دهد در کشورهایی که آزادی اقتصادی بالاتری وجود دارد، شرایط بهداشتی بهتری نیز بر جامعه حاکم است. این شاخص، سطح سلامت افراد، دسترسی لازم به خدمات بهداشتی برای حفظ سلامتی، میزان بیماری و مخاطرات مربوط به آن، و همچنین نرخ مرگ و میر را بررسی می کند. مشاهده می شود در کشورهایی که سطح آزادی اقتصادی بالایی وجود دارد، شاخص بهداشت با اختلاف از شرایط بهتری نسبت به سایر کشورها برخوردار است.

چرا آزادی اقتصادی مهم است؟/ وضعیت وخیم آزادی اقتصادی در ایران​ همچنین با توجه به شرایط بهتر بهداشتی و اقتصادی، کشورهایی که آزادی اقتصادی بالاتری دارند، امید به زندگی در آن ها بیشتر است و افراد به طور میانگین سال های بیشتری عمر می کنند. شاخص امید به زندگی، توسط سازمان بهداشتی جهانی منتشر می شود. به طور مشابه با شاخص های قبلی، کشورهایی که در آن ها آزادی اقتصادی بالاست، امید به زندگی با اختلاف سطح بالاتری نسبت به سایر کشورها دارد. Picture7​​شرایط زندگی

شاخص شرایط زندگی، امکان تجربه یک زندگی معقول برای همه، سطح دسترسی به سرپناه، خدمات اساسی، و ارتباطات را در نظر می گیرد. طبق داده های موسسه هریتیج و لگاتوم، کشورهایی که سطح آزادی اقتصادی بالاتری دارند، شرایط زندگی در آن ها بهتر است. همچنین در کشورهایی که آزادی اقتصادی بالاست، شرایط زندگی با اختلاف وضعیت بهتری نسبت به سایر کشورها دارد.Picture8آموزش

در این شاخص، کیفیت، و میزان دسترسی به آموزش در چهار سطح پیش دبستانی، ابتدایی، متوسطه و عالی، و همچنین سطح مهارت بزرگسالان اندازه گیری می شود. کشورهایی که آزادی اقتصادی بالاتری دارند، وضعیت آموزش در آن ها بهتر است. همچنین مشابه تمامی شاخص های قبلی، شرایط آموزش در کشورهایی که آزادی اقتصادی بالایی دارند، وضعیت بسیار بهتری نسبت به سایر کشورها حکمفرماست.

Picture9رفاه

شخص رفاه، هر ساله توسط موسسه لگاتوم اندازه گیری می شود. در این شاخص، از ۱۲ نماگر برای نشان دادن وضعیت اجتماعی، اقتصادی و شرایط زندگی در یک جامعه استفاده می شود. طبق داده ها، در کشورهایی که آزادی اقتصادی بالاتری وجود دارد، رفاه بیشتری هم بر جامعه حکمفرما است. همچنین کشورهایی با سطح آزادی اقتصادی بالا، با اختلاف زیاد شرایط رفاهی بهتری نسبت به سایر کشورها دارند.​

محیط زیست

طبق شاخص رفاه لگاتوم، توجه به محیط زیست نیز در کشورهایی که آزادی اقتصادی بالاتری دارند بیشتر است. شاخص های زیست محیطی، ارتباط مستقیمی با شرایط رفاهی فعلی، و شرایط رفاهی آیندگان دارند.

​به طور کلی، مشاهده شد که بالا بودن آزادی اقتصادی باعث می شود که کشورها وضعیت بهتری در شاخص های اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی داشته باشند. همچنین اختلاف قابل توجهی در وضعیت این شاخص ها، در کشورهایی که سطح بالایی از آزادی اقتصادی را تجربه می کنند نسبت به سایر کشورها وجود دارد.

در حال حاضر نیز مقالات بسیاری در مورد آزادی اقتصادی و متغیرهای ذکر شده وجود دارد که سیاست گذار را به بهبود شاخص های مربوط به آزادی اقتصادی توصیه می کنند.


طراحی و پیاده سازی توسط: بیدسان